Thu, 18 April 2024
Your Visitor Number :- 6981986
'ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ' ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਗੱਗ
Posted on:- 25-04-2012
‘ਸੂਹੀ ਸਵੇਰ’ ਵਿੱਚ 'ਫ਼ਿਲਹਾਲ' ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦਾ ਲੇਖ ਪੜ੍ਹਿਆ। ਇਹ ਲੇਖ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮਝ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਲਿਖਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਗਿਆ। ਪੈਂਦੇ ਹੱਥ ਸਵਾਲ ਹਨ:
“ਇਸ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਲੋੜ ਹੈ?
ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਹਨ?
ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਚੰਗੇ ਕਵੀ ਹਨ?
ਕੀ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਗ ਵਿਧਾ ਹੈ?”
ਕਵਿਤਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਨਾਵਲ, ਕਹਾਣੀ, ਗ਼ਜ਼ਲ ਆਦਿ। ਇਸ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹਰ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਅਗਵਾਈ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਚੁਣ ਕੇ ਇਸ ਵਿਧਾ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਕਵੀ/ਲੇਖਕ ਨਾਂ ਚਮਕਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਜਾਂ ਯੁੱਗ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਧਾ ਕਵਿਤਾ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਦੋਸ਼ੀ ਏਸ ਵਿਧਾ ਦਾ ਘਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਵੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਹ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਨੰਗੀ ਚਿੱਟੀ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ। ਗੱਲ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਜਾਂ ਏਸ ਵਿਧਾ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਗੱਲ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਹੀਣ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਮੂਹਰੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਧਾ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁਣ ਕੇ ਇਹ ਜੋ ਸਵਾਲ ਉਠਾਇਆ ਹੈ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਵੀਆਂ ਲਈ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।
ਦੂਜਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, 'ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਹਨ?' ਜੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਨਾਵਲ ਜਾਂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਉਪਰੋਕਤ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਲਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਕਹੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਗੱਲ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਅਤੇ ਲੋੜ ਦਾ ਵੀ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਜੋ ਬਹੁਤੇ ਕਵੀ ਰੱਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਪਾਠਕ ਤਾਂ ਕੀ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਸਰੋਤੇ ਲੱਭਣੇ ਵੀ ਜੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹਨ ਤਾਂ ਕਸੂਰ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਲਿਹਾਜ ਵਜੋਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਰਣ ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਸਹੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦੇ ਪਾਠਕ ਵੀ ਕੁਝ ਅਲੋਚਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਕੁਝ ਕਵੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਅਪਣੇ ਮਤਲਬ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਾਲ਼ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਲਈ ਕੀ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਵੱਟ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਜੇ ਚੁੱਪ ਨਾ ਵੀ ਵੱਟਣ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਲਈ ਉਸੇ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਆਮ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਮ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਆਮ ਲੋਕ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਖਾਸ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਿਆ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਉਮੀਦ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪਾਠਕਾਂ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਕੁਝ ਪੁੱਜੇਗਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਉਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ’ਤੇ ਅਪਣਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਖਰਾਬ ਕਰਨਗੇ?
“ਇਸ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਲੋੜ ਹੈ?
ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਹਨ?
ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਚੰਗੇ ਕਵੀ ਹਨ?
ਕੀ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਗ ਵਿਧਾ ਹੈ?”
ਕਵਿਤਾ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਨਾਵਲ, ਕਹਾਣੀ, ਗ਼ਜ਼ਲ ਆਦਿ। ਇਸ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਹਰ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਹੇਗੀ ਅਤੇ ਇਹ ਅਗਵਾਈ ਹਾਲਾਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਵੀ ਪੂਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਧਾ ਹੈ। ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਚੁਣ ਕੇ ਇਸ ਵਿਧਾ ’ਤੇ ਸਵਾਲ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਲੋੜ ਹੈ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਬਹੁਤੇ ਕਵੀ/ਲੇਖਕ ਨਾਂ ਚਮਕਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਲਿਖਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਜਾਂ ਯੁੱਗ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵਾਸਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ। ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਧਾ ਕਵਿਤਾ ਦੋਸ਼ੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਦੋਸ਼ੀ ਏਸ ਵਿਧਾ ਦਾ ਘਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਨ। ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਵੀ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਖਾਸ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਹ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਨੰਗੀ ਚਿੱਟੀ ਲੁੱਟ ਨੂੰ ਲਲਕਾਰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ। ਗੱਲ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਜਾਂ ਏਸ ਵਿਧਾ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਗੱਲ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਹੀਣ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਮੂਹਰੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਮਤਲਬ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ। ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਨੇ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਵਿਧਾ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁਣ ਕੇ ਇਹ ਜੋ ਸਵਾਲ ਉਠਾਇਆ ਹੈ, ਇਹ ਸਵਾਲ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਨਹੀਂ ਕਵੀਆਂ ਲਈ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।
ਦੂਜਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, 'ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਹਨ?' ਜੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਨਾਵਲ ਜਾਂ ਗ਼ਜ਼ਲ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਪਾਠਕ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਉਪਰੋਕਤ ਸਵਾਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਉਲਝਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੀ ਕਹੀ ਜਾਵੇਗੀ। ਗੱਲ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਅਤੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਪਾਠਕਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ ਅਤੇ ਲੋੜ ਦਾ ਵੀ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਣਾ ਪਵੇਗਾ, ਜੋ ਬਹੁਤੇ ਕਵੀ ਰੱਖ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੇ। ਪਾਠਕ ਤਾਂ ਕੀ ਕਵਿਤਾ ਲਈ ਸਰੋਤੇ ਲੱਭਣੇ ਵੀ ਜੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹਨ ਤਾਂ ਕਸੂਰ ਕਵੀਆਂ ਦਾ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦਾ ਵੀ ਹੈ ਜੋ ਲਿਹਾਜ ਵਜੋਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਰਣ ਕਵਿਤਾ ਜਾਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਸਹੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ। ਉਸ ਦੇ ਪਾਠਕ ਵੀ ਕੁਝ ਅਲੋਚਕ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਕੁਝ ਕਵੀ ਹੁੰਦੇ ਨੇ, ਅਪਣੇ ਮਤਲਬ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤਾਲ਼ ਲੈਂਦੇ ਨੇ, ਪਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਲਈ ਕੀ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਚੁੱਪ ਵੱਟ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਜੇ ਚੁੱਪ ਨਾ ਵੀ ਵੱਟਣ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਲਈ ਉਸੇ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਆਮ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਹਵਾਲਾ ਦੇ ਕੇ ਸੁਰਖਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਆਮ ਗੱਲਾਂ ਤਾਂ ਆਮ ਲੋਕ ਵੀ ਜਾਣਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਫਿਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਵਾਲਾ ਖਾਸ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਗਿਆ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਜਵਾਬ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕਿਸੇ ਕੋਲੋਂ ਉਮੀਦ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਪਾਠਕਾਂ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਣ ਦਾ ਕੁਝ ਪੁੱਜੇਗਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕਿਉਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ’ਤੇ ਅਪਣਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਂ ਖਰਾਬ ਕਰਨਗੇ?
ਤੀਜਾ ਅਤੇ ਅਹਿਮ ਸਵਾਲ ਹੈ ਕਿ, 'ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਚੰਗੇ ਕਵੀ ਹਨ?' ਕਹਿਣ ਵਾਲੇ ਤੁੱਕਬੰਦੀ ਲਿਖਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਵੀ ਕਹਿ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਧੱਕੇ ਨਾਲ ਅਪਣੀ ਗੱਲ ਮੰਨਵਾ ਵੀ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਲੋਚਨਾ ਵੀ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਡਰਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਂਗਲ਼ ਘੁੰਮ ਫਿਰ ਕੇ ਅਪਣੇ ’ਤੇ ਹੀ ਆ ਜਾਣੀ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਭੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਨੇ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹੀਆਂ ਲਿਖੀਆਂ ਨੇ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂ ਕਿਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਣੀ, ਇਹ ਜਾਣਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਉਹ ਉਹੀ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਨੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਪਣਾ ਆਪ ਢੱਕਿਆ ਰਹੇ। (ਇਸ ਕੈਟਾਗਰੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਲੇਖਕ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।) ਸਵਾਲ ਇਹ ਵੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁ ਚੰਗੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਹਨ (ਸਮਾਜ ਲਈ ਚੰਗੀਆਂ)। ਚੰਗੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਅਲੱਗ ਨਜ਼ਰੀਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਅਪਣੇ ਆਪ ਮਨਫੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਮਹੱ ਕਾਤਵਪੂਰਣਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਬਹੁਤੇ ਕਰ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਏਸ ਵਿਧਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਢੱਕ ਲਿਆ ਹੈ।
ਚੌਥਾ ਸਵਾਲ ਹੈ, 'ਕੀ ਕਵਿਤਾ ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਯੋਗ ਵਿਧਾ ਹੈ?' ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾ ਅਲੱਗ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੀਆਂ ਪੇਚੀਦਗੀਆਂ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਓਨੀ ਹੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਹੈ ਜਿੰਨੀ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਹੋਰ ਵਿਧਾ। ਲਾਜ਼ਮੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਅੱਗ ਹੀ ਲਾਉਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਦਾ ਢੰਗ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅੱਗ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਲਾਉਣੀ ਹੈ, ਇਹ ਵੀ ਦੱਸਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗੀਤ, ਗ਼ਜ਼ਲ, ਕਹਾਣੀ, ਨਾਵਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ਕਵਿਤਾ ਦੀ। ਪਰ ਇਹ ਵਿਧਾ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਅਲੋਚਕਾਂ ਦੀ ਕਮੀਨਗੀ ਕਾਰਣ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਅਪਣੇ ਨਾਲ ਜੋੜ ਸਕਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਰਹੀ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤਕਾਰੀ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਨੇ ਆਤੰਕਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ, ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਨੇ ਆਤੰਕਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਆਲੋਚਕ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਕਵਿਤਾ ਇੱਕ ਛੇਤੀ ਪੜ੍ਹੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਵਿਧਾ ਹੈ, ਛੇਤੀ ਲਿਖੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਨਹੀਂ। ਪਾਠਕ ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਪਣਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਸਮਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਕਵਿਤਾ ਜੇ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਏਨਾ ਸਮਾਂ ਬਰਬਾਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿੰਨਾਂ ਨਾਵਲ ਜਾਂ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮੁਨਕਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਕਿ ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਬਹੁਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਵਲੋਂ ਖੱਪਾ ਪੂਰਨ ਲਈ ਹੀ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਸਮਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇ ਪਸੰਦ ਨਾ ਆਵੇ ਜਾਂ ਫਿਜ਼ੂਲ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਾਠਕ ਉਸ ਨਾਲੋਂ ਟੁੱਟਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਕੋਲ ਸਮਾਂ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਕਵਿਤਾ ਪਾਠਕ ਦੇ ਇਸ ਗੁੱਸੇ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਠਕ ਸਰਸਰੀ ਨਜ਼ਰ ਫੇਰ ਕੇ ਪਾਸੇ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਪੰਜਾਬੀ 'ਚ ਕਵਿਤਾ ਕਿਸੇ ਉਚੇਰੇ ਚਿੰਤਨ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਉਭਾਰ ਰਹੀ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਅਲੋਚਕ ਜਾਂ ਪਾਠਕ ਹੀ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਚਿੰਤਕ ਹੀ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਮੇਰੇ ਵਰਗਾ ਆਮ ਜਿਹੀ ਸੂਝ ਵਾਲਾ ਬੰਦਾ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਕਹਿਣ ਤੋਂ ਅਸਮਰੱਥ ਹੈ। ਅੱਗੇ ਦਾ ਲੇਖ ਚਿੰਤਕਾਂ ਦੀ ਰਾਏ ਹੀ ਮੰਗਦਾ ਹੈ, ਮੈਂ ਚਿੰਤਕ ਨਹੀਂ। ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਆਤੰਕ ਨੇ ਪੀੜਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਹ ਗੱਲ ਏਥੋਂ ਵੀ ਉੱਭਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਹਿਤ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਹੀ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸਮੇਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਸਭ ਦੀ ਹਾਜਰੀ ਲਵਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤੇ ਸਮਾਗਮਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਹਾਜੂ ਕਾਰਵਾਈ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਓਥੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਖੇਚਲ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਸਭ ਵਾਹ ਵਾਹ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਵਾਹ ਵਾਹ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮਿਆਰ ਡੇਗਣ ਵਿੱਚ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਜੇ ਕੋਈ ਵਾਹ ਵਾਹ ਨਹੀਂ ਵੀ ਕਰਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਹੋ ਰਹੀ ਵਾਹ ਵਾਹ ਤੇ ਕਿੰਤੂ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ। ਉਹ ਕਰੇ ਵੀ ਕਿਵੇਂ, ਉਸ ਦੀ ਤੂਤੀ ਵਾਹ ਵਾਹ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀ ਵਾਹ ਵਾਹ ਥੱਲੇ ਦੱਬ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਟਾਲ਼ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮੌਕਾ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਅਤੇ ਏਥੇ ਆਕੇ ਹੀ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਮਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਈਮਾਨਦਾਰੀ ਮਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ, 'ਕੂੜ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਧਾਨ ਵੇ ਲਾਲੋ' ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਹੋ ਨਿੱਬੜਦੀ ਹੈ।
ਬੰਗੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਕਿਤਾਬ ਦੀ ਘੁੰਡ ਚੁਕਾਈ ਦੀ ਰਸਮ ਸੀ, ਕਵੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਦੂਸਰੀ ਕਿਤਾਬ ਸੀ। ਪਰਚਾ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਅਪਣੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਕਿਤਾਬ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਦਿਆਂ ਪਰਚਾ ਪੜ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਬਹੁਤੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੀ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਪਰਚਾ ਪੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹ ਆਮ ਜਿਹੀਆਂ ਹਨ, ਇਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਾ ਹੀ ਲੋੜ ਸੀ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਕੋਈ ਮਾਅਰਕਾ ਹੈ, ਲੇਖਕ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ। ਪਰ ਮੇਰੇ ਵੇਖਣ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸ਼੍ਰੀ ਅਨੂਪ ਵਿਰਕ ਜੀ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਵੀ ਅਲੋਚਕਾਂ (ਨਾਮ ਨਹੀਂ ਯਾਦ, ਨਾਮ ਯਾਦ ਰੱਖਣੇ ਮੇਰੀ ਰੁਚੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ) ਦਾ ਇਹੋ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕਵੀ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ, ਅਜੇ ਉਸ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਹੀ ਪੁਸਤਕ ਆਈ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰਫ ਸਵਾਗਤ ਕਰਨਾ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਇਹ ਮਤਲਬ ਵੀ ਕੱਢਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਜੋ ਵੀ ਲਿਖੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਨਵਾਂ ਕਰਕੇ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਛੋਟ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀਆਂ ਛੋਟਾਂ ਹੀ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਮਿਆਰ ਡੇਗਦੀਆਂ ਹਨ। ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਤੋੜਦੀਆਂ ਹਨ। ਵੈਸੇ ਪਾਠਕਾਂ ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਫੇਰ ਲੈਣ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਣ ਹਨ, ਪਰ ਵਿਸ਼ੇ ਤੋਂ ਪਾਸੇ ਨਾ ਜਾਂਦਿਆਂ ਇਹੋ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰਬਚਨ ਜੀ ਦੇ ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਕਵੀਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਹੀ ਮੁੱਖ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰਕਸੰਗਤ ਨਹੀਂ।
ਸੰਪਰਕ: 946389628
Comments
harjinder s.
ਸਮਾਜ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਅਪਣੇ ਆਪ ਮਨਫੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਮਹੱ ਕਾਤਵਪੂਰਣਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਬਹੁਤੇ ਕਰ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਏਸ ਵਿਧਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਢੱਕ ਲਿਆ ਹੈ।...bilkul sahi kiha g.
Iqbal Pathak
ਸੋਹਣਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੈ,......
ਬਲਰਾਜ ਚੀਮਾ
"ਸੋਹਣਾ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਹੈ" ਇਹ ਕੋਈ ਵਾਜਬ ਟਿਪਣੀ ਨਹੀਂ; ਆਖ਼ਰ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਸੋਹਣਾ ਜਾਂ ਕਸੋਹਣਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸਗੋਂ ਉਚਤ ਜਾਂ ਅਣਉਚਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਤਰਕਪੂਰਨ ਜਾਂ ਬੇਤਰਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਰਚਣਾ ਦੇ ਹੱਕ ਜਾਂ ਵਿਰੋਧ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾ ਠੋਸ ਮਿਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਦਲੀਲ ਸਹਿਤ ਜਾਂ ਰਹਿਤ ਸਬੂਤ ਨਹੀਂ ਦੇ ਸਕਦੇ ਉਦੋਂ ਤੀਕ ਅਜਿਹੀਆਂ ਟਿੱਪਣੀਆਂ ਅਤੇ ਕਥਨ ਨਿਰਾਰਥਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰੁਝਾਣ ਜਾਂ ਰੀਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿੰਦਨਯੋਗ ਹੱਦ ਤੀਕ ਪਹੁੰਚ ਚੁਕੀ ਹੈ ਕਿ ਰਚਣਾਵਾਂ, ਪੁਸਤਕਾਂ, ਅਤੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਸਿਫ਼ਤ 'ਤੇ ਵੱਧ ਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਸਿਫ਼ਤ ਦੀ ਪਾਤਰ ਕਿਉਂ ਹੈ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਨਤੀਜਾ ਬੇਤਰਕ ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਜਾਂ ਨਿਖੇਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮੂਲ ਰਚਣਾ ਜਾਂ ਪੁਸਤਕ ਨਾਲ ਅਿਨਯਾ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
Iqbal Pathak
ਵੀਰ ਬਲਰਾਜ ਚੀਮਾਂ ਜੀ ਮੈਂ ਇਸ ਮੁੱਦੇ 'ਤੇ ਕੁਝ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਆਖਣ ਦਾ ਚਾਹਵਾਨ ਸਾਂ ਸੋ ਵਿਅੰਗ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿੰਨ ਸ਼ਬਦ ਹੀ ਲਿਖੇ ਥੋੜੀ ਉਡੀਕ ਕਰੋ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਨਜ਼ਰੀਆ ਲੈਕੇ ਹਾਜਿਰ ਹੋਵਾਂਗਾ ਆਪ ਸਭ ਦੋਸਤਾਂ ਦੀ ਕਚਹਿਰੀ ਵਿੱਚ |
jasvir manguwal
very good article tusi sahi kiha...................
annonymous
go here to take a look at anti propaganda http://on.fb.me/OPIXhd http://is.gd/gHKM7G
ਸਾਹਿਤ ਸਰੋਦ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ
- ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪਾਸ਼-ਪਾਸ਼: ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ
- ਕੰਢੀ ਦਾ ਜੰਮਿਆ-ਜਾਇਆ ਤੇ ਪਰਨਾਇਆ : ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ 2021 ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਵਲੋਕਨ: ਪੁਸਤਕ ਸੰਦਰਭ
- ਸਈਦ ਅਖਤਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਜੁਬਾਨ ਦਾ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਇਰ ਐਸ ਐਸ ਮੀਸ਼ਾ - ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੱਤੂ
- ਪਾਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ -ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਉਜੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਮੀਰ
- ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ! –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ 'ਲਵ ਪੰਜਾਬ' –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਾਸਾਰ - ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਮੁੱਛ ਰੱਖੀ ਆ… - ਡਾ. ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਵੈਰ ਪੈ ਗਿਆ. . . -ਸੁਰਜੀਤ ਮਾਨ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਉਂ? - ਡਾ. ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ
- ਸਲੇਟੀ ਰੰਗੀ ਧੁੰਦ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾਂ ‘ਕਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ’ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਇਨਾਮ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸ਼: ਉਸਦਾ ਯੁੱਗ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ
- ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਰਗਾ ਹੈ ਹਰਮੇਸ਼ ਕੌਰ ਯੋਧੇ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪਿੱਤਰ-ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਦਮਨ : ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ - ਜੀਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਤਮਿਕ ਸੇਧਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲ ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਹੇ ਭਗਵਾਨ ਪਲੀਜ਼! ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ! - ਰਚਨਾ ਯਾਦਵ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਵਲ: ਖਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ
- ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਕਲਾ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ -ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੰਦਰ ਸਾਲ 2014 - ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਫ਼ਿਲਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ -ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਰੀ ਦਾ ਬੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਪੁੱਤਰ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਐਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਣੀ: ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ -ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ
- ਪਿਆਰ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਵੀ : ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਹੈਦਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੂਨੀ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ - ਹਰਮੀਤ ਢਿੱਲੋਂ
- ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬਿਪਨ ਚੰਦਰਾ -ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ
- ਮੇ ਆਈ ਕਮ ਇਨ ਮੈਡਮ ? –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ’ -ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤਾ ਤੇ ਇਨਾਮ ਇਕਰਾਮ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਵਾਰਿਸ ਲੁਧਿਆਣਵੀ-ਅਕੀਲ ਰੂਬੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ: ਵਿਭਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਪੇਖ ਵਿੱਚ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ -ਪ੍ਰੋ. ਨਰਿੰਜਨ ਤਸਨੀਮ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਦੂਜੀ) - ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ)- ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਤੁਰ ਗਈ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਲਾਹੌਰ ਲਿਟਰੇਰੀ ਫ਼ੈਸਟੀਵਲ: ਚੰਦ ਤਾਸੁਰਾਤ - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਹਾਇਕੂ : ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਆਮਦ -ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸਮੇਂ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਵਤਨ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਂ ਸੁਨੇਹਾ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ -ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਹੁਣ ਇਹ ਉਹ ਜ਼ੀਰਵੀ ਨਹੀਂ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਨਵਾਂ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਾਨੁਸ਼ੀ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ : ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ-ਸ਼ਗਨ -ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਨਾਵਲ ‘ਤੀਵੀਂਆਂ‘ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਨਵੇਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਬੋਧ ਦੀ ਲਿਖਾਇਕ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਮਹਾਂ ਕੰਬਣੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਇਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਬਿੰਦਰੱਖੀਆ: ਤਿੜਕੇ ਘੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਯੋਗਦਾਨ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਤ ਪੁਸਤਕਾਂ: ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਸੰਗ -ਸ਼ਬਦੀਸ਼
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ - ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਹਜ਼ਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ,ਮਿਟਤਾ ਨਹੀਂ ਨਿਸ਼ਾਂ ਮਗਰ – ਮਨਦੀਪ
- ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਅੱਡਾ-ਖੱਡਾ The game of life ਬਾਰੇ - ਪਰਮਜੀਤ ਕੱਟੂ
- ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ -ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨੁਸਖ਼ਾ -ਲੂ ਸ਼ੁਨ
- ਜੂਨ ਦੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸ਼ਹੀਦ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ :ਇੱਕ ਪਿਛਲਝਾਤ -ਕੁਲਵਿੰਦਰ
- ਮਹਿਦੀ ਹਸਨ : ਅਬ ਕੇ ਹਮ ਬਿਛੜੇ ਤੋ ਕਭੀ ਖ਼ੁਆਬੋਂ. . . - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਗੈਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸ਼ੀਆ ਮਾਰਕੇਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਿਲਕੁਲ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਏਥੇ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਲੇਖਾ ਮੰਗਦੇ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਕਵਿਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੈ ਪਰ “ਕਵਿਤਾ” ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹੀ - ਇਕਬਾਲ
- ਸਟੇਟ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਕਰਾਰਾ ਥੱਪੜ ਫ਼ਿਲਮ “ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ” - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫਤਿਹ
- 'ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ' ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਗੱਗ
- ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਛਾਣ, ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਂਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' - ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਛੇੜੋ-ਛੇੜੋ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਕਰੋ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਹੱਲਾ-ਗੁੱਲਾ - ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ
- ਅਮਿਤੋਜ : ਗੁਆਚੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ: ਇੱਕ ਸੀ ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਲੋਧੀ -ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਸ਼ਟ` (ਡਾ.)
- ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ‘ਇੱਕ ਪਾਸ਼ ਇਹ ਵੀ’ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਫ਼ੱਕਰ ਲੇਖਕ ਸੀ `ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ` -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਆਤੂ ਖੋਜੀ: ਅੰਬਰ ਲੱਭ ਲਏ ਨਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਨੇ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵਾਰਸ : ਸਾਈਂ ਜ਼ਹੂਰ ਅਹਿਮਦ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ
- ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ’ ਮੇਰੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪੁਸਤਕ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਗੱਲ ਸੁਣ ਆਥਣੇ ਨੀ ... –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਹੋ... - ਯੁੱਧਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਸਟਰੇਲੀਆ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
harjinder singh
ਸਮਾਜ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਗੱਲ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਅਪਣੇ ਆਪ ਮਨਫੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਇਹ ਮਹੱ ਕਾਤਵਪੂਰਣਰਜ ਹੈ, ਜੋ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਬਹੁਤੇ ਕਰ ਵੀ ਰਹੇ ਹਨ ਪਰ ਏਸ ਵਿਧਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਢੱਕ ਲਿਆ ਹੈ।...bilkul sahi kiha g.