Sat, 20 April 2024
Your Visitor Number :- 6986329
ਪਿਆਰ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਵੀ : ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
Posted on:- 19-10-2014
ਜਨਮ ਦਿਨ ’ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼
-ਪ੍ਰੋ. ਨਵ ਸੰਗੀਤ ਸਿੰਘ
ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿਘ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਹਸਤਾਖਰ ਹੋ ਗੁਜ਼ਰਿਆ ਹੈ। ਉਸ ਦਾ ਜਨਮ 20 ਅਕਤੂਬਰ 1905 ਈ. ਨੂੰ ਹੋਤੀ ਮਰਦਾਨ, ਸੂਬਾ ਸਰਹੱਦ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਖੇ ਸ. ਜੋਧ ਸਿੰਘ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਭਾਗਵੰਤੀ ਦੀ ਕੁਖੋਂ ਹੋਇਆ। ਬੀਬੀ ਬਸੰਤ ਕੌਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਾਦੀ ਹੋਈ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਕਾਵਿ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ-ਸਰੋਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ :
ਦੇਖ ਬਸੰਤ, ਕਾਵਿ ਅੰਦਰ ਮੈਂ ਦੱਸੀ ਪੀੜ ਹਿਜਰ ਦੀ।
ਮੋਹਨ ਕਿੰਜ ਬਣਦਾ ਤੂੰ ਸ਼ਾਇਰ, ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਨਾ ਮਰਦੀ?
ਮੋਹਨ ਕਿੰਜ ਬਣਦਾ ਤੂੰ ਸ਼ਾਇਰ, ਜੇਕਰ ਮੈਂ ਨਾ ਮਰਦੀ?
ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿੱਕੇ-ਮੋਟੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫਰਨੀਚਰ ਦਾ ਕੰਮ, ਹੋਟਲ-ਰੈਸਟੋਰੈਂਟ ਦਾ ਕੰਮ ਅਤੇ ਡੇਅਰੀ ਧੰਦੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ-ਸੰਸਥਾ ਹਿੰਦ ਪਬਲਿਸ਼ਰਜ ਦਾ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਨਾਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਨ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵੀ ਨਿਭਾਈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ, ਖਾਨੇਵਾਲ (1927), ਖਾਲਸਾ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਅੰਮਿ੍ਰਤਸਰ (1933) ਲੈਕਚਰਾਰ (ਫਾਰਸੀ), ਮੁਖੀ ਫਾਰਸੀ ਤੇ ਪੰਜਾਬੀ, ਸਿੱਖ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ, ਲਾਹੌਰ (1939), ਪਿ੍ਰੰਸੀਪਲ, ਖਾਲਸਾ ਕਾਲਜ, ਪਟਿਆਲਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਅਮੈਰਿਟਸ, ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਲੁਧਿਆਣਾ (1966-67) ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।
ਕਾਵਿ-ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਮਾਹਿਰ’ ਦੇ ਤਖ਼ੱਲਸ ਹੇਠ ਵੀ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਭਾਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿਲੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਕਹਾਣੀ, ਪਿੰਗਲ, ਸੰਪਾਦਨ ਅਤੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਚਾਰ ਹੰਝੂ, ਸਾਵੇ ਪੱਤਰ, ਕਸੁੰਭੜਾ, ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵੱਡਾ ਵੇਲਾ, ਜੰਦਰੇ ਨਾਨਕਾਇਣ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਬੂਹੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਨਿੱਕੀ-ਨਿੱਕੀ ਵਾਸ਼ਨਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਗਦ-ਪਦ ਰਚਨਾ, ਪਿੰਗਲ, ਕਾਲੀਦਾਸ ਰਚਿਤ ਜੀਵ-ਮੁਕਤੀ : ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਲੱਗਣ ਦੀ ਚੋਣਵੀਂ ਕਵਿਤਾ, ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੂਰਪੁਰੀ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਕਵਿਤਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਾਰਜ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਚਾਨਣ (ਐਡਵਿਨ ਆਰਨਲਡ ਦੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਲਾਈਫ ਆਫ਼ ਏਸ਼ੀਆ’), ਧਰਤੀ ਪਾਸਾ ਪਰਤਿਆ (ਸ਼ੋਲੋਖੋਵ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਵਰਜਿਨ ਸੋਇਲ ਅਪਟਰਨਡ’) ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ, ਨਿਰਮਲਾ (ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੇ ਨਾਵਲ), ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਧੀ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀਆਂ (ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ) ਚਰਚਿਲ ਦੇ ਯੁੱਧ ਭਾਸ਼ਣ, ਰਾਜਾ ਈਡੀਪਸ, ਚਿਤ੍ਰਾਂਗਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਾਰਜ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ‘ਪੰਜ ਦਰਿਆ’ ਦਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮਿ੍ਰਤਸਰ ਤੋਂ 1939-47 ਤੇ 1949-78 ਤੱਕ ਸੁਚੱਜਾ ਸੰਪਾਦਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਸਲਾਹ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ, ਜਲੰਧਰ (ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ) ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਲੁਧਿਆਣਾ (ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ) : ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ ਜਲੰਧਰ (ਪ੍ਰਧਾਨ) ਲੋਕ ਲਿਖਾਰੀ ਸਭਾ, ਅੰਮਿ੍ਰਤਸਰ (ਪ੍ਰਧਾਨ) ਪੰਜਾਬੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ (ਕਨਵੀਨਰ) ਆਦਿ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ-ਸੇਵਾ ਬਦਲੇ ਕਈ ਉੱਚਕੋਈ ਦੇ ਇਨਾਮ-ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਪਸੂ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ (1953), ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਵੱਲੋਂ ‘ਵੱਡੇ ਵੇਲਾ’ ਲਈ ਪੁਰਸਕਾਰ (1959), ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਵੱਲੋਂ ਅਨਰੇਰੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ (1966) ਸੋਵੀਅਤ ਲੈਂਡ ਨਹਿਰੂ ਅਵਾਰਡ ‘ਜੌਮੀਰ’ ਲਈ (1969) ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵੱਲੋਂ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ।
ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਵਿਸਤਿ੍ਰਤ ਵੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵੀ ਬਣਾਇਆ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੂਰਬਲੀ ਸਥਾਪਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਚੇਤੰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸੰਜੀਵ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਮਰਥਾ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਨਵੀਨਤਾ ਭਰੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੀਆਂ।
ਉਹ ਕਲਾ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬੜਾ ਚੇਤੰਨ ਅਤੇ ਸਿੱਧਹਸਤ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ। ਛੰਦ ਗਿਆਨ, ਰੂਪਕ ਪਕਿਆਈ, ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਢੁਕਵੀਂ ਵਰਤੋਂ, ਅਗਰਗਾਮੀ ਚੇਤਨਤਾ, ਕਲਾਸਿਕੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਸੰਜੋਗ, ਇਤਿਹਾਸ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ, ਆਦਿ ਨਿਸ਼ਚੈ ਹੀ ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਰਿਹਾ।
‘ਬੂਹੇ’ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਕਵੀ ਨੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੰਗਣ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਤੇ ਗੀਤ ਲਿਖੇ, ਉਥੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਦੇ ਪ੍ਰੌਢ ਅਨੁਭਵ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਬਿਆਨ ਬੜਾ ਕਲਾਮਈ ਹੈ। ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਰੋਮਾਂਸ ਨੂੰ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸੁਹਿਰਦ ਇਨਸਾਨ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ‘ਯੁੱਗ ਕਵੀਂ’ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੇ ਦਵੰਦ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸਮੂਹਿਕ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। 3 ਮਈ 1978 ਈ ਨੂੰ ਕਰੀਬ 73 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਸਦਕਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਕਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਿਆ।
ਕਾਵਿ-ਖ਼ੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ‘ਮਾਹਿਰ’ ਦੇ ਤਖ਼ੱਲਸ ਹੇਠ ਵੀ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਭਾਵੇਂ ਉਹਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਮਿਲੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੇ ਕਹਾਣੀ, ਪਿੰਗਲ, ਸੰਪਾਦਨ ਅਤੇ ਅਨੁਵਾਦ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਕਰਯੋਗ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ। ਚਾਰ ਹੰਝੂ, ਸਾਵੇ ਪੱਤਰ, ਕਸੁੰਭੜਾ, ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਵੱਡਾ ਵੇਲਾ, ਜੰਦਰੇ ਨਾਨਕਾਇਣ ਕਵਿਤਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਬੂਹੇ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਨਿੱਕੀ-ਨਿੱਕੀ ਵਾਸ਼ਨਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਗਦ-ਪਦ ਰਚਨਾ, ਪਿੰਗਲ, ਕਾਲੀਦਾਸ ਰਚਿਤ ਜੀਵ-ਮੁਕਤੀ : ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਲੱਗਣ ਦੀ ਚੋਣਵੀਂ ਕਵਿਤਾ, ਨੰਦ ਲਾਲ ਨੂਰਪੁਰੀ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਕਵਿਤਾ ਸੰਪਾਦਨ ਕਾਰਜ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਏਸ਼ੀਆ ਦਾ ਚਾਨਣ (ਐਡਵਿਨ ਆਰਨਲਡ ਦੀ ਅੰਗ੍ਰੇਜ਼ੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਲਾਈਫ ਆਫ਼ ਏਸ਼ੀਆ’), ਧਰਤੀ ਪਾਸਾ ਪਰਤਿਆ (ਸ਼ੋਲੋਖੋਵ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਵਰਜਿਨ ਸੋਇਲ ਅਪਟਰਨਡ’) ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ, ਨਿਰਮਲਾ (ਮੁਨਸ਼ੀ ਪ੍ਰੇਮਚੰਦ ਦੇ ਨਾਵਲ), ਪਿਤਾ ਵੱਲੋਂ ਧੀ ਨੂੰ ਚਿੱਠੀਆਂ (ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ) ਚਰਚਿਲ ਦੇ ਯੁੱਧ ਭਾਸ਼ਣ, ਰਾਜਾ ਈਡੀਪਸ, ਚਿਤ੍ਰਾਂਗਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਕਾਰਜ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਾਸਿਕ ਪੱਤਰ ‘ਪੰਜ ਦਰਿਆ’ ਦਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਲਾਹੌਰ ਅਤੇ ਅੰਮਿ੍ਰਤਸਰ ਤੋਂ 1939-47 ਤੇ 1949-78 ਤੱਕ ਸੁਚੱਜਾ ਸੰਪਾਦਨ ਵੀ ਕੀਤਾ, ਉਸ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਾਹਿਤਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਸਲਾਹ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰੀ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ, ਜਲੰਧਰ (ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ ਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ) ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਲੁਧਿਆਣਾ (ਜਨਰਲ ਸਕੱਤਰ) : ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕ ਸਭਾ ਜਲੰਧਰ (ਪ੍ਰਧਾਨ) ਲੋਕ ਲਿਖਾਰੀ ਸਭਾ, ਅੰਮਿ੍ਰਤਸਰ (ਪ੍ਰਧਾਨ) ਪੰਜਾਬੀ ਸਲਾਹਕਾਰ ਕਮੇਟੀ, ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ (ਕਨਵੀਨਰ) ਆਦਿ ਦਾ ਨਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।
ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਹਿਤ-ਸੇਵਾ ਬਦਲੇ ਕਈ ਉੱਚਕੋਈ ਦੇ ਇਨਾਮ-ਸਨਮਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਪਸੂ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਸਨਮਾਨ (1953), ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਵੱਲੋਂ ‘ਵੱਡੇ ਵੇਲਾ’ ਲਈ ਪੁਰਸਕਾਰ (1959), ਭਾਰਤੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਵੱਲੋਂ ਅਨਰੇਰੀ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ (1966) ਸੋਵੀਅਤ ਲੈਂਡ ਨਹਿਰੂ ਅਵਾਰਡ ‘ਜੌਮੀਰ’ ਲਈ (1969) ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਕਾਦਮੀ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵੱਲੋਂ ਫੈਲੋਸ਼ਿਪ।
ਪ੍ਰੋ. ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਵਿ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਵਿਸਤਿ੍ਰਤ ਵੀ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵੀ ਬਣਾਇਆ। ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋ. ਪੂਰਨ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੂਰਬਲੀ ਸਥਾਪਤ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਚੇਤੰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਿਆਗ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਨੇ ਪੁਰਾਤਨ ਪਰੰਪਰਾ ਦੇ ਸੰਜੀਵ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਪਣਾਇਆ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਮਰਥਾ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਨਵੀਨਤਾ ਭਰੀ। ਉਸ ਨੇ ਕਾਵਿ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਵੀਨ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤੀਆਂ।
ਉਹ ਕਲਾ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬੜਾ ਚੇਤੰਨ ਅਤੇ ਸਿੱਧਹਸਤ ਕਲਾਕਾਰ ਸੀ। ਛੰਦ ਗਿਆਨ, ਰੂਪਕ ਪਕਿਆਈ, ਪਰੰਪਰਾ ਦੀ ਢੁਕਵੀਂ ਵਰਤੋਂ, ਅਗਰਗਾਮੀ ਚੇਤਨਤਾ, ਕਲਾਸਿਕੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਸੰਜੋਗ, ਇਤਿਹਾਸ ਮਿਥਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੀ, ਆਦਿ ਨਿਸ਼ਚੈ ਹੀ ਗੌਰਵਸ਼ਾਲੀ ਰਿਹਾ।
‘ਬੂਹੇ’ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਕਵੀ ਨੇ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੰਗਣ ਦੀਆਂ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਤੇ ਗੀਤ ਲਿਖੇ, ਉਥੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਵੀ ਦੇ ਪ੍ਰੌਢ ਅਨੁਭਵ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਦਾ ਬਿਆਨ ਬੜਾ ਕਲਾਮਈ ਹੈ। ਕਈ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਂ ਰੋਮਾਂਸ ਨੂੰ ਸਿਖ਼ਰ ਤੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਪਣੀ ਉਮਰ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਚਾਣ ਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਸ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਕਾਵਿ-ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿ੍ਰਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੰੁਦਾ। ਉਸ ਨੇ ਇੱਕ ਸੁਹਿਰਦ ਇਨਸਾਨ ਵਾਂਗ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ‘ਯੁੱਗ ਕਵੀਂ’ ਵਜੋਂ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਕਿਤੇ-ਕਿਤੇ ਉਹਦੀ ਕਵਿਤਾ ਬੁੱਧੀ ਅਤੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦੇ ਦਵੰਦ ਵਿੱਚ ਫਸੀ ਹੋਈ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸਮੂਹਿਕ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਹੀ ਉਸ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਵਿਲੱਖਣਤਾ ਕਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। 3 ਮਈ 1978 ਈ ਨੂੰ ਕਰੀਬ 73 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਮਿੱਟ ਛਾਪ ਸਦਕਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਇਹ ਕਵੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਤੋਂ ਵਿਦਾ ਹੋ ਗਿਆ।
ਸੰਪਰਕ : +91 94176 92015
Comments
ਸਾਹਿਤ ਸਰੋਦ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ
- ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪਾਸ਼-ਪਾਸ਼: ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ
- ਕੰਢੀ ਦਾ ਜੰਮਿਆ-ਜਾਇਆ ਤੇ ਪਰਨਾਇਆ : ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ 2021 ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਵਲੋਕਨ: ਪੁਸਤਕ ਸੰਦਰਭ
- ਸਈਦ ਅਖਤਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਜੁਬਾਨ ਦਾ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਇਰ ਐਸ ਐਸ ਮੀਸ਼ਾ - ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੱਤੂ
- ਪਾਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ -ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਉਜੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਮੀਰ
- ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ! –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ 'ਲਵ ਪੰਜਾਬ' –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਾਸਾਰ - ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਮੁੱਛ ਰੱਖੀ ਆ… - ਡਾ. ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਵੈਰ ਪੈ ਗਿਆ. . . -ਸੁਰਜੀਤ ਮਾਨ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਉਂ? - ਡਾ. ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ
- ਸਲੇਟੀ ਰੰਗੀ ਧੁੰਦ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾਂ ‘ਕਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ’ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਇਨਾਮ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸ਼: ਉਸਦਾ ਯੁੱਗ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ
- ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਰਗਾ ਹੈ ਹਰਮੇਸ਼ ਕੌਰ ਯੋਧੇ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪਿੱਤਰ-ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਦਮਨ : ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ - ਜੀਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਤਮਿਕ ਸੇਧਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲ ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਹੇ ਭਗਵਾਨ ਪਲੀਜ਼! ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ! - ਰਚਨਾ ਯਾਦਵ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਵਲ: ਖਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ
- ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਕਲਾ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ -ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੰਦਰ ਸਾਲ 2014 - ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਫ਼ਿਲਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ -ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਰੀ ਦਾ ਬੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਪੁੱਤਰ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਐਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਣੀ: ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ -ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ
- ਪਿਆਰ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਵੀ : ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਹੈਦਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੂਨੀ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ - ਹਰਮੀਤ ਢਿੱਲੋਂ
- ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬਿਪਨ ਚੰਦਰਾ -ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ
- ਮੇ ਆਈ ਕਮ ਇਨ ਮੈਡਮ ? –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ’ -ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤਾ ਤੇ ਇਨਾਮ ਇਕਰਾਮ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਵਾਰਿਸ ਲੁਧਿਆਣਵੀ-ਅਕੀਲ ਰੂਬੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ: ਵਿਭਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਪੇਖ ਵਿੱਚ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ -ਪ੍ਰੋ. ਨਰਿੰਜਨ ਤਸਨੀਮ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਦੂਜੀ) - ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ)- ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਤੁਰ ਗਈ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਲਾਹੌਰ ਲਿਟਰੇਰੀ ਫ਼ੈਸਟੀਵਲ: ਚੰਦ ਤਾਸੁਰਾਤ - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਹਾਇਕੂ : ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਆਮਦ -ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸਮੇਂ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਵਤਨ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਂ ਸੁਨੇਹਾ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ -ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਹੁਣ ਇਹ ਉਹ ਜ਼ੀਰਵੀ ਨਹੀਂ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਨਵਾਂ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਾਨੁਸ਼ੀ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ : ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ-ਸ਼ਗਨ -ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਨਾਵਲ ‘ਤੀਵੀਂਆਂ‘ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਨਵੇਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਬੋਧ ਦੀ ਲਿਖਾਇਕ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਮਹਾਂ ਕੰਬਣੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਇਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਬਿੰਦਰੱਖੀਆ: ਤਿੜਕੇ ਘੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਯੋਗਦਾਨ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਤ ਪੁਸਤਕਾਂ: ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਸੰਗ -ਸ਼ਬਦੀਸ਼
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ - ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਹਜ਼ਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ,ਮਿਟਤਾ ਨਹੀਂ ਨਿਸ਼ਾਂ ਮਗਰ – ਮਨਦੀਪ
- ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਅੱਡਾ-ਖੱਡਾ The game of life ਬਾਰੇ - ਪਰਮਜੀਤ ਕੱਟੂ
- ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ -ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨੁਸਖ਼ਾ -ਲੂ ਸ਼ੁਨ
- ਜੂਨ ਦੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸ਼ਹੀਦ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ :ਇੱਕ ਪਿਛਲਝਾਤ -ਕੁਲਵਿੰਦਰ
- ਮਹਿਦੀ ਹਸਨ : ਅਬ ਕੇ ਹਮ ਬਿਛੜੇ ਤੋ ਕਭੀ ਖ਼ੁਆਬੋਂ. . . - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਗੈਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸ਼ੀਆ ਮਾਰਕੇਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਿਲਕੁਲ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਏਥੇ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਲੇਖਾ ਮੰਗਦੇ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਕਵਿਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੈ ਪਰ “ਕਵਿਤਾ” ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹੀ - ਇਕਬਾਲ
- ਸਟੇਟ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਕਰਾਰਾ ਥੱਪੜ ਫ਼ਿਲਮ “ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ” - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫਤਿਹ
- 'ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ' ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਗੱਗ
- ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਛਾਣ, ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਂਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' - ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਛੇੜੋ-ਛੇੜੋ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਕਰੋ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਹੱਲਾ-ਗੁੱਲਾ - ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ
- ਅਮਿਤੋਜ : ਗੁਆਚੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ: ਇੱਕ ਸੀ ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਲੋਧੀ -ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਸ਼ਟ` (ਡਾ.)
- ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ‘ਇੱਕ ਪਾਸ਼ ਇਹ ਵੀ’ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਫ਼ੱਕਰ ਲੇਖਕ ਸੀ `ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ` -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਆਤੂ ਖੋਜੀ: ਅੰਬਰ ਲੱਭ ਲਏ ਨਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਨੇ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵਾਰਸ : ਸਾਈਂ ਜ਼ਹੂਰ ਅਹਿਮਦ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ
- ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ’ ਮੇਰੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪੁਸਤਕ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਗੱਲ ਸੁਣ ਆਥਣੇ ਨੀ ... –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਹੋ... - ਯੁੱਧਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਸਟਰੇਲੀਆ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ