Fri, 19 April 2024
Your Visitor Number :- 6984426
ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ: ਇੱਕ ਸੀ ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਲੋਧੀ -ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਸ਼ਟ` (ਡਾ.)
Posted on:- 23-03-2012
ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਫਾਊਂਡੇਸ਼ਨ ਦੇ ਡਾਇਰੈਕਟਰ ਸ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ, ‘ਪੰਜਾਬੀ ਆਲਮ` ਦੇ ਸੰਪਾਦਕ ਅਭੈ ਸਿੰਘ, ਡਾ.ਜਤਿੰਦਰਪਾਲ ਸਿੰਘ ਜੌਲੀ, ਡਾ.ਜੋਗਿੰਦਰ ਕੈਰੋਂ ਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਅਦਬੀ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਜਦੋਂ 2006 ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਗਏ ਸਾਂ ਤਾਂ ਚਿੱਤ ਚੇਤਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਉਥੇ ਅਦਬੀ ਮਹਿਫਲਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਨ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਦਰਦ ਨੂੰ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਰੂਪਮਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਦੀ ਮਕਬੂਲ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਲੋਧੀ ਨਾਲ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਕਦੇ ਮੁਲਾਕਾਤ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕੇਗੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹ ਕੁਝ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਟਿਆਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅਤੇ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਵੰਦ ਪ੍ਰੋਫੈ਼ਸਰ ਸਾਬਰ ਲੋਧੀ ਨਾਲ ਆਈ ਸੀ। ਨਾਲ ਬੀਬੀ ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਤੌਸੀਫ਼ ਵੀ ਸੀ। ਉਦੋਂ ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਨੇੜਿਉਂ ਹੋ ਕੇ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ ਇੱਕ ਧੜੱਲੇਦਾਰ ਤੇ ਨਿੱਡਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੀ। ਮੁਆਸ਼ਰੇ (ਸਮਾਜ) ਵਿਚ ਔਰਤ ਨੂੰ ਮਰਦ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵਧੀਕੀਆਂ ਕਿਸ ਹੱਦ ਤੱਕ ਬਰਦਾਸ਼ਤ ਕਰਨੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨੇ ਬੇਬਾਕੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅਫ਼ਸਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਗੋਚਰ ਕੀਤਾ। ਹਾਲਾਂਕਿ ਕਈ ਕਹਾਣੀਆਂ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਨਰਾਜ਼ਗੀ ਵੀ ਸਹੇੜਨੀ ਪਈ ਸੀ। ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੀ ਚਾਲੇ ਤੁਰਦੀ ਰਹੀ।
ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਲੋਧੀ ਦਾ ਜਨਮ 21 ਮਾਰਚ, 1937 ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁਸਿ਼ਆਰਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹਿਜ਼ਰਤ ਕਰ ਗਈ।ਉਦੋਂ ਮਸਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਬਾਲੜੀ ਸੀ ਉਹ। ਉਸ ਦੇ ਵਾਲਿਦ ਹੱਕ ਨਿਵਾਜ਼ ਖਾਂ ਅਤੇ ਵਾਲਿਦਾ (ਮਾਂ) ਵਸੀਰ ਬੇਗਮ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ। ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੀ ਰਹੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤੇ ਫਿਰ ਨੌਕਰੀਪੇਸ਼ਾ ਔਰਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ। ਉਹ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਮੁੱਖ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਅਨ ਰਹੀ। ਉਥੋਂ ਦੀਆਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੁੜ ਤੋਂ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ।1997 ਵਿਚ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਅਤਿ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨਾਲ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬੱਧੀ ਦੋ ਚਾਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਲੱਗੀ ਕਿ ਉਹਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਚਲੀ ਗਈ।ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਲੱਛਣ ਪਹਿਲਾਂ ਛੁਪੇ ਰਹੇ ਪਰ ਫਿਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਲਾਹੌਰੋਂ ਛਪਦੇ ‘ਲਹਿਰਾਂ`, ‘ਪਖੇਰੂ`, ‘ਲਿਖਾਰੀ`, ‘ਸਰਘੀ` ਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਰਸਾਲਿਆਂ ਸਮੇਤ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਹਦੀ ਸਿਹਤਯਾਬੀ ਲਈ ਦੁਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਐ ਕੁਦਰਤ ! ਤੇਰੀ ਲੀਲ੍ਹਾ !
ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਲੋਧੀ ਦਾ ਜਨਮ 21 ਮਾਰਚ, 1937 ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹੁਸਿ਼ਆਰਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਮਾਪਿਆਂ ਨਾਲ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਹਿਜ਼ਰਤ ਕਰ ਗਈ।ਉਦੋਂ ਮਸਾਂ ਗਿਆਰਾਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਬਾਲੜੀ ਸੀ ਉਹ। ਉਸ ਦੇ ਵਾਲਿਦ ਹੱਕ ਨਿਵਾਜ਼ ਖਾਂ ਅਤੇ ਵਾਲਿਦਾ (ਮਾਂ) ਵਸੀਰ ਬੇਗਮ ਠੇਠ ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਣ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਸਨ। ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਚਰਦੀ ਰਹੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਦਿਆਰਥਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤੇ ਫਿਰ ਨੌਕਰੀਪੇਸ਼ਾ ਔਰਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ। ਉਹ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਲਜ ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ ਮੁੱਖ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਅਨ ਰਹੀ। ਉਥੋਂ ਦੀਆਂ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਮੁੜ ਤੋਂ ਸਿਲਸਿਲੇਵਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ।1997 ਵਿਚ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀ ਦੇ ਅਤਿ ਪੁਰਾਣੇ ਰਿਕਾਰਡ ਨਾਲ ਵਰ੍ਹਿਆਂ ਬੱਧੀ ਦੋ ਚਾਰ ਹੁੰਦਿਆਂ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਅਜਿਹੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਆ ਚੁੱਕੀ ਸੀ ਲੱਗੀ ਕਿ ਉਹਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਚਲੀ ਗਈ।ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਲੱਛਣ ਪਹਿਲਾਂ ਛੁਪੇ ਰਹੇ ਪਰ ਫਿਰ ਹੌਲੀ ਹੌਲੀ ਉਜਾਗਰ ਹੁੰਦੇ ਗਏ। ਲਾਹੌਰੋਂ ਛਪਦੇ ‘ਲਹਿਰਾਂ`, ‘ਪਖੇਰੂ`, ‘ਲਿਖਾਰੀ`, ‘ਸਰਘੀ` ਤੇ ਹੋਰ ਪੰਜਾਬੀ ਰਸਾਲਿਆਂ ਸਮੇਤ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਨੇ ਉਹਦੀ ਸਿਹਤਯਾਬੀ ਲਈ ਦੁਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਪਰ ਐ ਕੁਦਰਤ ! ਤੇਰੀ ਲੀਲ੍ਹਾ !
ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਲੋਧੀ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਦੇ ਪਿੜ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬੀ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਜਦੋਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਬੀ ਬੋਰਡ, ਲਾਹੌਰ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੰਜਾਬੀ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰ਼ਹਿ ‘ਚੰਨੇ ਦੇ ਓਹਲੇ` (1984) ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਿਹਿ ‘ਹਿਰਦੇ ਵਿਚ ਤ੍ਰੇੜਾਂ` (1995) ਪ੍ਰਕਾਸਿ਼ਤ ਹੋਏ ਤਾਂ ਵਿਚ ਛਪਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀਆਂ ਦਲੇਰ ਪੰਜਾਬੀ ਲੇਖਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਨੋਟਿਸ ਲਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਡਾ.ਨਿਰਮਲ ਸਿੰਘ, ਸਕੱਤਰ, ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਲਾਂਬੜਾ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਇੱਕ ਚਰਚਿੱਤ ਕਹਾਣੀ ‘ਬੋਟੀਆਂ` ਨੂੰ ‘ਅੰਬਰ ਕਾਲਾ ਇਤਿ ਵਿੱਧ ਹੋਇਆ` (1999) ਵਿਚ ਲਿਪੀਅੰਤਰ ਕਰਕੇ ਛਾਪਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਣ ਦਿੱਤਾ।ਉਸ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਹਾਣੀ ‘ਪਾਰਵਤੀ` ਹਿੰਦ ਪਾਕਿ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਖਾਂਤ ਦਾ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮੁਹੱਬਤ ਲਈ ਭਟਕਦੀ ਔਰਤ ਦਾ ਹਿਰਦੇਵੇਧਕ ਰੂਪ ਪੇਸ਼ ਹੋਇਆ ਹੈ।ਉਸ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ‘ਤਿਲਕਣ ਬਾਜ਼ੀ`,‘ਕੁੰਦਨ`, ‘ਸਹੁੰ ਰੱਬ ਦੀ`, ‘ਬੋਟੀਆਂ` ਅਤੇ ‘ਉਤਰ ਕਾਟੋ ਮਂੈ ਚੜ੍ਹਾਂ` ਭਾਵੇਂ ਇਲਾਮਤੀ (ਪ੍ਰਤੀਕਾਤਮਕ) ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਕਹਾਣੀ ਰਸ ਦੀ ਘਾਟ ਮਹਿਸੂਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ‘ਇਕ ਚੁੱਪ`, ‘ਧਰਤੀ ਬਾਬਲ`, ‘ਚੰਨੇ ਦੇ ਉਹਲੇ` ਅਤੇ ‘ਸਭ ਕੂੜ ਏ` ਕਹਾਣੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਮੋਹ ਅਤੇ ਵਿਰਾਸਤ ਪ੍ਰਤੀ ਲਗਉ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਮੁਹੱਬਤ ਦੀਆਂ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਮਿਸਾਲਾਂ ਹਨ। ਦੇਸ਼ ਵੰਡ ਦੇ ਦਰਦ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕ ਬਲੂੰਗੜੇ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਰਾਹੀਂ ਬਿਆਨ ਕਰਦੀ ਉਸ ਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ‘ਵਿੱਥ ਭਰ ਖੁੱਲ੍ਹ` ਦੀ ਨਾਇਕਾ ਤਸਲੀਮ ਆਪਣੀ ਸਹੇਲੀ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਦੌਰਾਨ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਸਮਝਦੀ ਹੋਈ ਪਾਲਤੂ ਬਲੂੰਗੜੇ ਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਂਡੇ ਵਿਚ ਲਿਜਾ ਕੇ ਜਾਲੀ ਵਿਚ ਬੰਦ ਕਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਬਲੂੰਗੜਾ ਜਾਲੀ ਵਾਲੇ ਬੂਹੇ ਨੂੰ ਨਹੁੰਦਰਾਂ ਮਾਰ ਮਾਰ ਕੇ ਪੰਜੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ। ਫਿਰ ਜਾਲੀ ਦੇ ਬੂਹੇ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਪੰਜਾ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਲਮਕਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।ਜੋ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ਕਿ ਜਾਲੀ ਭਾਵ ਬੰਦੀਖਾਨੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜੋ ਆਜ਼ਾਦੀ ਹੈ, ਸੁੱਖ ਹੈ, ਖੁੱਲ੍ਹ ਤੇ ਮਰਜ਼ੀ ਹੈ, ਹਵਾ ਤੇ ਧੁੱਪ ਹੈ,ਉਹ ਬੰਦੀਖਾਨੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ।ਲੋਧੀ ਦੀ ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪੰਜਾਬੀ ਡਰਾਮਾ ਨਿਗਾਰ ਸੱਜਾਦ ਹੈਦਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਕੰਨ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ` ਦਰਦਮੰਦ ਕਦੀ ਕਦੀ ਬੇਜ਼ਬਾਨ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ਵੀ ਬੋਲਦੇ ਹਨ।`` ਉਸ ਦੇ ਸਿਰਜੇ ‘ਫੂਲਾਂ ਤੇਲਣ`, ‘ਕੇਸਰਾਂ`,‘ਗਫ਼ੂਰਾਂ`,‘ਸੀਨਾ`,‘ਸ਼ਰਫ਼`,‘ਰਹਿਮਤ ਬੀਬੀ` ਅਤੇ ‘ਵਸੀਮ` ਵਰਗੇ ਸਾਧਾਰਨ, ਬੁੱਧੀਮਾਨ, ਗਾਲੜ੍ਹੀ, ਠੰਢੇ-ਮਿੱਠੇ, ਸਾਊ, ਅਣਭੋਲ, ਗੁੱਸੈਲ ਜਾਂ ਨੇਕ ਪਾਤਰ ਪਾਠਕਾਂ ਦੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਘਰ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਅਤੇ ਅਦਬ ਉਪਰ ਅਬੂਰ ਹਾਸਲ ਸੀ।ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਘਟੀਆ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਭੇਖ ਦਾ ਖੂ਼ਬ ਜਨਾਜ਼ਾ ਕੱਢਣਾ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਪਰ ਗੁਣਗਾਣ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਆਮ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ੌਰੇ ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਹਿਮ ਕਿਉਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਇਸ ਦੇ ਕਾਬਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਤਾਈਂ ਅਪੜਾ ਸਕੇ। ਸਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ੌਰੇ ਇਹ ਭੈਅ ਕਿਉਂ ਏ ਪਈ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਬੰਦਾ ਨਿੱਕਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਉਹਦਾ ਇੱਜ਼ਤਮਾਣ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਪਛਾਣ ਮੱਠੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਸੋਚਦੇ ਆਂ ? ਇਸ ਸੋਚ ਪਿੱਛੇ ਕਿਸ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਨੇ ? ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ? ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ? ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ? ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਜਿ਼ਆ-ਉਲ-ਹੱਕ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਹੱਕ ਸੱਚ ਦੀ ਗੱਲ ਬੇਖੌਫ਼ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਦੀ ਰਹੀ।
ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਲੋਧੀ ਨੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਵੀ ‘ਹਸਰਤ ਅਰਜ਼ ਤਮੰਨਾ`(ਨਾਵਲ), ‘ਸ਼ਹਿਰ ਕੇ ਲੋਗ,` ‘ਆਰਸੀ`, ‘ਖ਼ਵਾਬੋਂ ਕੇ ਖੇਤ` ਅਤੇ ‘ਰੋਮਾਂ ਕੀ ਮੌਤ` ਵਰਗੇ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਲਿਖੇ ਉਥੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਵੀ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ।ਆਪਣੀ ਆਖ਼ਰੀ ਉਮਰੇ ਉਹ ਮਾਸਿਕ ‘ਪਖੇਰੂ` (ਲਾਹੌਰ) ਵਿਚ ਬਾਲ ਅਦਬ ਲਗਾਤਾਰ ਲਿਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਸੂਲ ਨਾਲੋਂ ਕਦੇ ਪੱਲਾ ਨਾ ਛੱਡਿਆ।ਅਨੇਕ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਸਨਮਾਨ ਉਹਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਏ।
5 ਮਈ, 2010 ਨੂੰ ਰਾਤੀਂ ਲਗਭਗ 11 ਵਜੇ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਾਪਡਾ ਟਾਊਨ ਵਿਚਲੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਵੰਦ ਪ੍ਰੋ. ਸਾਬਰ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਬੇਟੀ ਸਰਿਤਾ ਸਮੇਤ ਚੜ੍ਹਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਅਲਵਿਦਾ ਆਖ ਗਈ। ਮਕਬੂਲ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕ ਸ਼ੌਕਤ ਅਲੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਇਕਬਾਲ ਕੈਸਰ, ਅਸ਼ਰਫ਼ ਸੁਹੇਲ ਸਮੇਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਨੇਹੀ ਉਸ ਦੇ ਜਨਾਜ਼ੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ।
ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਲੋਧੀ ਦਾ ਨਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਬ ਦੇ ਸਫਿ਼ਆਂ ਉਪਰ ਅਮਿੱਟ ਰਹੇਗਾ।
ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਅਤੇ ਅਦਬ ਉਪਰ ਅਬੂਰ ਹਾਸਲ ਸੀ।ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਘਟੀਆ ਮਾਨਸਿਕਤਾ ਅਤੇ ਭੇਖ ਦਾ ਖੂ਼ਬ ਜਨਾਜ਼ਾ ਕੱਢਣਾ ਜਾਣਦੀ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਾਤਭਾਸ਼ਾ ਤਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਹੈ ਪਰ ਗੁਣਗਾਣ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇੱਕ ਗੱਲ ਆਮ ਕਹਿੰਦੀ ਸੀ ਕਿ ਖ਼ੌਰੇ ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਹਿਮ ਕਿਉਂ ਹੈ ਕਿ ਪੰਜਾਬੀ ਜ਼ਬਾਨ ਇਸ ਦੇ ਕਾਬਲ ਨਹੀਂ ਕਿ ਆਪਣੀ ਸੋਚ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਤਾਈਂ ਅਪੜਾ ਸਕੇ। ਸਾਡੇ ਦਿਲਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ੌਰੇ ਇਹ ਭੈਅ ਕਿਉਂ ਏ ਪਈ ਆਪਣੀ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਲਿਖਣ ਨਾਲ ਬੰਦਾ ਨਿੱਕਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਏ। ਉਹਦਾ ਇੱਜ਼ਤਮਾਣ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਏ ਤੇ ਪਛਾਣ ਮੱਠੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਏ। ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਅਸੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਇੰਜ ਕਿਉਂ ਸੋਚਦੇ ਆਂ ? ਇਸ ਸੋਚ ਪਿੱਛੇ ਕਿਸ ਦੇ ਫਾਇਦੇ ਨੇ ? ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੇ ? ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ? ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ? ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ। ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹ ਜਿ਼ਆ-ਉਲ-ਹੱਕ ਦੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਬੋਲੀ ਵਿਚ ਹੱਕ ਸੱਚ ਦੀ ਗੱਲ ਬੇਖੌਫ਼ ਹੋ ਕੇ ਲਿਖਦੀ ਰਹੀ।
ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਲੋਧੀ ਨੇ ਉਰਦੂ ਵਿਚ ਵੀ ‘ਹਸਰਤ ਅਰਜ਼ ਤਮੰਨਾ`(ਨਾਵਲ), ‘ਸ਼ਹਿਰ ਕੇ ਲੋਗ,` ‘ਆਰਸੀ`, ‘ਖ਼ਵਾਬੋਂ ਕੇ ਖੇਤ` ਅਤੇ ‘ਰੋਮਾਂ ਕੀ ਮੌਤ` ਵਰਗੇ ਕਥਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਲਿਖੇ ਉਥੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਵੀ ਲਗਭਗ ਅੱਧੀ ਦਰਜਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਕੇ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ।ਆਪਣੀ ਆਖ਼ਰੀ ਉਮਰੇ ਉਹ ਮਾਸਿਕ ‘ਪਖੇਰੂ` (ਲਾਹੌਰ) ਵਿਚ ਬਾਲ ਅਦਬ ਲਗਾਤਾਰ ਲਿਖ ਰਹੀ ਸੀ। ਉਸ ਨੇ ਅਸੂਲ ਨਾਲੋਂ ਕਦੇ ਪੱਲਾ ਨਾ ਛੱਡਿਆ।ਅਨੇਕ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਸਨਮਾਨ ਉਹਦੀ ਝੋਲੀ ਵਿਚ ਪਏ।
5 ਮਈ, 2010 ਨੂੰ ਰਾਤੀਂ ਲਗਭਗ 11 ਵਜੇ ਉਹ ਲਾਹੌਰ ਦੇ ਵਾਪਡਾ ਟਾਊਨ ਵਿਚਲੇ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਆਪਣੇ ਖ਼ਾਵੰਦ ਪ੍ਰੋ. ਸਾਬਰ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਬੇਟੀ ਸਰਿਤਾ ਸਮੇਤ ਚੜ੍ਹਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਪੰਜਾਬੀ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਦੀਵੀ ਅਲਵਿਦਾ ਆਖ ਗਈ। ਮਕਬੂਲ ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਇਕ ਸ਼ੌਕਤ ਅਲੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਲਿਖਾਰੀਆਂ ਇਕਬਾਲ ਕੈਸਰ, ਅਸ਼ਰਫ਼ ਸੁਹੇਲ ਸਮੇਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਸਨੇਹੀ ਉਸ ਦੇ ਜਨਾਜ਼ੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਏ।
ਫ਼ਰਖੰਦਾ ਲੋਧੀ ਦਾ ਨਾਂ ਪੰਜਾਬੀ ਅਦਬ ਦੇ ਸਫਿ਼ਆਂ ਉਪਰ ਅਮਿੱਟ ਰਹੇਗਾ।
ਸੰਪਰਕ: 98144 23703
Comments
ਸਾਹਿਤ ਸਰੋਦ ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾ
- ਮੇਰਾ ਦਿਲ ਪਾਸ਼-ਪਾਸ਼: ਅਹਿਮਦ ਸਲੀਮ
- ਕੰਢੀ ਦਾ ਜੰਮਿਆ-ਜਾਇਆ ਤੇ ਪਰਨਾਇਆ : ਡਾ. ਧਰਮਪਾਲ ਸਾਹਿਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦਾ 2021 ਦਾ ਸਾਹਿਤ ਅਵਲੋਕਨ: ਪੁਸਤਕ ਸੰਦਰਭ
- ਸਈਦ ਅਖਤਰ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਫਿਲਮਾਂ -ਸੁਖਵੰਤ ਹੁੰਦਲ
- ਹਰਿਆਣੇ ਦੀ ਨਵੀਂ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਸੀਮਾਵਾਂ ਤੇ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ
- ਪੰਜਾਬੀ ਜੁਬਾਨ ਦਾ ਅਜ਼ੀਮ ਸ਼ਾਇਰ ਐਸ ਐਸ ਮੀਸ਼ਾ - ਮਨਜੀਤ ਸਿੰਘ ਰੱਤੂ
- ਪਾਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕਤਾ -ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਉਜੜਤਾ ਪੰਜਾਬ ਬਾਰੇ ਦੋ ਗੱਲਾਂ - ਰਾਜਵਿੰਦਰ ਮੀਰ
- ਮਨੋਜ ਕੁਮਾਰ ਦਾ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰੇਮ! –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਮੌਜੂਦਾ ਸਮਿਆਂ ਦੇ ਰੂਬਰੂ 'ਲਵ ਪੰਜਾਬ' –ਅਰੁਣਦੀਪ
- ਜੁਝਾਰਵਾਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਾਸਾਰ - ਡਾ. ਭੀਮ ਇੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਮਿੱਤਰਾਂ ਨੇ ਮੁੱਛ ਰੱਖੀ ਆ… - ਡਾ. ਬਲਵੰਤ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਗੋਰਾ ਰੰਗ ਨਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਹੋਵੇ, ਸਾਰਾ ਪਿੰਡ ਵੈਰ ਪੈ ਗਿਆ. . . -ਸੁਰਜੀਤ ਮਾਨ
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਿਉਂ? - ਡਾ. ਜੋਗਾ ਸਿੰਘ
- ਸਲੇਟੀ ਰੰਗੀ ਧੁੰਦ ਦਾ ਤਰਜ਼ਮਾਂ ‘ਕਿੱਸਾ ਪੰਜਾਬ’ - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਇਨਾਮ ਵਾਪਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਪਾਸ਼: ਉਸਦਾ ਯੁੱਗ, ਕਵਿਤਾ ਅਤੇ ਸਿਆਸਤ
- ਵਿਰਸੇ ਦੀ ਫੁਲਕਾਰੀ ਵਰਗਾ ਹੈ ਹਰਮੇਸ਼ ਕੌਰ ਯੋਧੇ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਪਿੱਤਰ-ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਰੀ ਦਮਨ : ਇਤਿਹਾਸਕ ਪਰਿਪੇਖ - ਜੀਤਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਬਾਲ-ਮਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆਤਮਿਕ ਸੇਧਾਂ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲ ਲੇਖਕ ਮੰਗਲਦੀਪ - ਗੁਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਰੰਗੀਲਪੁਰ
- ਹੇ ਭਗਵਾਨ ਪਲੀਜ਼! ਮੇਰੇ ਪਾਪਾ ਨੂੰ ਕੁਝ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ! - ਰਚਨਾ ਯਾਦਵ
- ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ ਦਾ ਨਾਵਲ: ਖਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ
- ਭਾਈ ਲਾਲੋ ਕਲਾ ਸਨਮਾਨ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਨਾਲ ਅਜਮੇਰ ਔਲਖ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਘਾਲਣਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵ -ਪਾਵੇਲ ਕੁੱਸਾ
- ਮੈਂ ਕਿਉਂ ਲਿਖਦਾ ਹਾਂ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਚਿੰਤਨ ਦੇ ਅੰਤਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਅੰਦਰ ਸਾਲ 2014 - ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ
- ਫ਼ਿਲਮ ਕਲਾ ਅਤੇ ਫਾਸ਼ੀਵਾਦ -ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫ਼ਤਿਹ
- ਵਾਰਿਸ ਸ਼ਾਹ ਦੀ ਬੇਰੀ ਦਾ ਬੇ ਫ਼ੈਜ਼ ਪੁੱਤਰ- ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਸ਼ਬਦ ਗੁਰੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਮੀ ਤੱਕ ਦਾ ਸਫ਼ਰ -ਬੁੱਧ ਸਿੰਘ ਨੀਲੋਂ
- ਸਮਾਜਕ ਸਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਐਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ ਦਾ ਰਚਨਾ ਸੰਸਾਰ -ਬਲਜਿੰਦਰ ਮਾਨ
- ਸਮੇਂ ਦਾ ਹਾਣੀ: ਗੁਰਚਰਨ ਰਾਮਪੁਰੀ -ਚੰਦਰ ਮੋਹਨ
- ਪਿਆਰ ਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਕਵੀ : ਪ੍ਰੋ ਮੋਹਨ ਸਿੰਘ
- ਹੈਦਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੂਨੀ ਦਹਾਕੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਕਹਾਣੀ - ਹਰਮੀਤ ਢਿੱਲੋਂ
- ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਭਾਸ਼ਾਲੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਬਿਪਨ ਚੰਦਰਾ -ਇਰਫ਼ਾਨ ਹਬੀਬ
- ਮੇ ਆਈ ਕਮ ਇਨ ਮੈਡਮ ? –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਕਿਸਾਨੀ ਸੰਕਟ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮ ‘ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ’ -ਅਮੋਲਕ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ-ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਫੁੱਲਤਾ ਤੇ ਇਨਾਮ ਇਕਰਾਮ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ - ਡਾ. ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ ‘ਰਵੀ’
- ਵਾਰਿਸ ਲੁਧਿਆਣਵੀ-ਅਕੀਲ ਰੂਬੀ
- ਪੰਜਾਬੀ ਮਿੰਨੀ ਕਹਾਣੀ: ਵਿਭਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਅਹਿਮ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਪ੍ਰੋ. ਤਰਸਪਾਲ ਕੌਰ
- ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਅੱਜ ਦੇ ਪ੍ਰਪੇਖ ਵਿੱਚ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਫ਼ੈਜ਼ ਅਹਿਮਦ ਫ਼ੈਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਬਧਤਾ -ਡਾ. ਅਮਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਹੇਅਰ
- ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦਾ ਤਰੱਕੀ-ਪਸੰਦ ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ -ਪ੍ਰੋ. ਨਰਿੰਜਨ ਤਸਨੀਮ
- ਗ਼ਦਰੀ ਸੂਰਬੀਰਾਂ ਨੂੰ ਚੇਤੇ ਕਰਦਿਆਂ -ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਦੂਜੀ) - ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਨੂਰਜਹਾਂ (ਕਿਸ਼ਤ ਪਹਿਲੀ)- ਖ਼ਾਲਿਦ ਹਸਨ
- ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਤੁਰ ਗਈ ਮਿੱਠੀ ਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਮਲਿਕਾ ਸ਼ਮਸ਼ਾਦ ਬੇਗਮ -ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਲਾਹੌਰ ਲਿਟਰੇਰੀ ਫ਼ੈਸਟੀਵਲ: ਚੰਦ ਤਾਸੁਰਾਤ - ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ੋਇਬ ਆਦਿਲ
- ਹਾਇਕੂ : ਮੁੱਢਲੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਆਮਦ -ਹਰਵਿੰਦਰ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਲਾਹੌਰ ਜੇਲ੍ਹ ’ਚ ਭੁੱਖ ਹੜਤਾਲ ਸਮੇਂ ਬਾਬਾ ਸੋਹਣ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦਾ ਵਤਨ ਦੇ ਭਰਾਵਾਂ ਨਾਂ ਸੁਨੇਹਾ
- ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਉਭਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ -ਡਾ. ਜਸਪਾਲ ਸਿੰਘ
- ਹੁਣ ਇਹ ਉਹ ਜ਼ੀਰਵੀ ਨਹੀਂ -ਜੋਗਿੰਦਰ ਬਾਠ ਹੌਲੈਂਡ
- ਨਵਾਂ ਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਮਾਜ -ਵਿਕਰਮ ਸਿੰਘ ਸੰਗਰੂਰ
- ਮਾਨੁਸ਼ੀ - ਰਘਬੀਰ ਸਿੰਘ
- ਸ਼ਹੀਦ ਭਾਈ ਮੇਵਾ ਸਿੰਘ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਕੌਰ ਸਵੈਚ
- ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਉਭਾਰਨ ਦੀ ਪਹਿਲਕਦਮੀ : ਇੱਕ ਸ਼ੁਭ-ਸ਼ਗਨ -ਡਾ. ਬਲਦੇਵ ਸਿੰਘ ਧਾਲੀਵਾਲ
- ਨਾਵਲ ‘ਤੀਵੀਂਆਂ‘ ਵਿਚਲਾ ਸਮਾਜਿਕ ਯਥਾਰਥ ਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਾਹਿਤਕ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਨਵੇਂ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਬੋਧ ਦੀ ਲਿਖਾਇਕ ਕਾਵਿ ਪੁਸਤਕ ਮਹਾਂ ਕੰਬਣੀ - ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਸੁਰਿੰਦਰ ਕੌਰ: ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਕੋਇਲ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਬਿੰਦਰੱਖੀਆ: ਤਿੜਕੇ ਘੜੇ ਦਾ ਪਾਣੀ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਸਾਹਿਤ, ਸਮਾਜ, ਕਿਤਾਬਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸੱਥ ਵੱਲੋਂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਯੋਗਦਾਨ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੰਘ ਦੀਆਂ ਵਿਵਾਦਤ ਪੁਸਤਕਾਂ: ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰੀ ਦੇ ਸਿਆਸੀ ਪ੍ਰਸੰਗ -ਸ਼ਬਦੀਸ਼
- ਸਰਘੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲਾਂ ਦਾ ਮਘਦਾ ਸੂਰਜ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ - ਜਸਵੀਰ ਕੌਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਹਜ਼ਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀ ਉਨਹੋਂ ਨੇ ,ਮਿਟਤਾ ਨਹੀਂ ਨਿਸ਼ਾਂ ਮਗਰ – ਮਨਦੀਪ
- ਸਾਡਾ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮੇਰੀ ਕਵਿਤਾ –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਅੱਡਾ-ਖੱਡਾ The game of life ਬਾਰੇ - ਪਰਮਜੀਤ ਕੱਟੂ
- ਕਿਸਾਨੀ ਦੇ ਅਜੋਕੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਬੇਰੁਖੀ ਦਾ ਮੰਜ਼ਰ -ਹਰਪ੍ਰੀਤ ਸਿੰਘ ਕਾਹਲੋਂ
- ਨਕਸਲੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਜ਼ਿੰਦਾ ਸ਼ਹੀਦ ਦਰਸ਼ਨ ਦੁਸਾਂਝ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਦਾ ਨੁਸਖ਼ਾ -ਲੂ ਸ਼ੁਨ
- ਜੂਨ ਦੇ ਗ਼ਦਰੀ ਸ਼ਹੀਦ –ਜਸਵੀਰ ਮੰਗੂਵਾਲ
- 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਸਿਨੇਮਾ :ਇੱਕ ਪਿਛਲਝਾਤ -ਕੁਲਵਿੰਦਰ
- ਮਹਿਦੀ ਹਸਨ : ਅਬ ਕੇ ਹਮ ਬਿਛੜੇ ਤੋ ਕਭੀ ਖ਼ੁਆਬੋਂ. . . - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
- ਗੈਬਰੀਅਲ ਗਾਰਸ਼ੀਆ ਮਾਰਕੇਜ਼ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾਵਾਂ - ਤਨਵੀਰ ਸਿੰਘ ਕੰਗ
- ਲਿਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਬਿਲਕੁਲ ਸੌਖਾ ਨਹੀਂ -ਕੇਹਰ ਸ਼ਰੀਫ਼
- ਏਥੇ ਸਰਵਣ ਪੁੱਤਰ ਲੇਖਾ ਮੰਗਦੇ… -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਕਵਿਤਾ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੀ ਧੜਕਣ ਹੈ ਪਰ “ਕਵਿਤਾ” ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਹੀ - ਇਕਬਾਲ
- ਸਟੇਟ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਕਰਾਰਾ ਥੱਪੜ ਫ਼ਿਲਮ “ਪਾਨ ਸਿੰਘ ਤੋਮਰ” - ਬਿੰਦਰਪਾਲ ਫਤਿਹ
- 'ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ' ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਕਰਮ - ਸੁਰਜੀਤ ਗੱਗ
- ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਆਤੰਕ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਮਨੁੱਖਤਾ, ਪਛਾਣ, ਹੋਂਦ ਅਤੇ ਹੋਣੀ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉਠਾਉਂਦੀ ਪੁਸਤਕ 'ਬੂਵਆਰ ਦਾ ਨਾਰੀਵਾਦ' - ਦਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ
- ਛੇੜੋ-ਛੇੜੋ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ, ਕਰੋ ਕਿਤੇ ਕੋਈ ਹੱਲਾ-ਗੁੱਲਾ - ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ
- ਅਮਿਤੋਜ : ਗੁਆਚੀ ਪੁਸ਼ਤ ਦਾ ਪ੍ਰਵਚਨ -ਗੁਰਬਚਨ
- ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਲਹਿੰਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ: ਇੱਕ ਸੀ ਫ਼ਰਖ਼ੰਦਾ ਲੋਧੀ -ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਆਸ਼ਟ` (ਡਾ.)
- ਕਵਿਤਾ ਤੋਂ ਪਰੇ ‘ਇੱਕ ਪਾਸ਼ ਇਹ ਵੀ’ -ਤਰਨਦੀਪ ਦਿਉਲ
- ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਫ਼ੱਕਰ ਲੇਖਕ ਸੀ `ਗੁਰਮੇਲ ਸਰਾ` -ਮਿੰਟੂ ਬਰਾੜ
- ਰਾਜੀਵ ਸ਼ਰਮਾ ਦੀ ਆਤੂ ਖੋਜੀ: ਅੰਬਰ ਲੱਭ ਲਏ ਨਵੇਂ ਨਿਸ਼ਾਨਿਆਂ ਨੇ - ਇੰਦਰਜੀਤ ਕਾਲਾ ਸੰਘਿਆਂ
- ਬੁੱਲ੍ਹੇ ਦਾ ਵਾਰਸ : ਸਾਈਂ ਜ਼ਹੂਰ ਅਹਿਮਦ - ਪਰਮਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ੌਂਕੀ
- ‘ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਾਗਰ’ ਮੇਰੀ ਮਨਪਸੰਦ ਪੁਸਤਕ -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਗੱਲ ਸੁਣ ਆਥਣੇ ਨੀ ... –ਸੁਰਜੀਤ ਪਾਤਰ
- ਬਾਬਾ ਜੀ ਸੁਣਦੇ ਪਏ ਹੋ... - ਯੁੱਧਵੀਰ ਸਿੰਘ ਆਸਟਰੇਲੀਆ
- ਪੰਜਾਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਲੇਖਕ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਦੁੱਗਲ ਨਹੀਂ ਰਹੇ - ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਪ੍ਰੀਤ
manjit indira
Farakhda Lodhi bare bharpur jankari den lai main nijji tour te Ashat di dhanvadi han