Thu, 18 April 2024
Your Visitor Number :- 6981504
ਪੁਸਤਕ ‘ਗਾਥਾ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ…’: ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ
Posted on:- 14-01-2014
- ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਭੁੱਲਰ
ਸੰਪਰਕ: 011-65736868
ਸੰਪਰਕ: 011-65736868
ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਦੇ ਇਸ ਸੌਵੇਂ ਸਾਲ ਵਿਚ ਗ਼ਦਰੀ ਬਾਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ-ਸੁੱਚੀਆਂ ਕਰਨੀਆਂ ਨੂੰ ਧੰਨਵਾਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਸਿਮਰਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਅਜਿਹਾ ਹੋਵੇ ਵੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਜਦੋਂ ਦਰਵੇਸ਼ੀ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਤਨ, ਮਨ, ਧਨ ਸਭ ਕੁਝ ਦੇਸ ਤੋਂ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਜਜ਼ਬੇ ਦੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਮਿਸਾਲਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਘੱਟ ਹੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਲੇਖਾਂ ਅਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਅਜਿਹੀ ਇਕ ਪੁਸਤਕ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਮੈਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਵੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਤਸੱਲੀ ਵੀ, ਮਨਦੀਪ ਅਤੇ ਰਣਦੀਪ ਦੀ ਸੰਪਾਦਿਤ ‘ਗਾਥਾ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ…’ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਨਕਲਾਬੀ ਗ਼ਦਰੀ ਦੇਸਭਗਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਖੇਪ ਜੀਵਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਦੇਸ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮਿਸ਼ਨ ਵੱਲ ਇਹਨਾਂ ਦਰਵੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਚਨਬੱਧਤਾ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਥੋਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਨਿੱਜਤਾ ਨੂੰ ਦੇਸ-ਪਿਆਰ ਖ਼ਾਤਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਾਂਭੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੈਲੀਫ਼ੋਰਨੀਆਂ ਵਿਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਕਈ ਖੇਤਰ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਪਏ ਸਨ।ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਲਹੂ ਬਾਲ ਕੇ ਅਤੇ ਪਸੀਨਾ ਵਹਾ ਕੇ ਕੰਮ ਮਿਲਣ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਖ਼ੂਬ ਫ਼ਾਇਦਾ ਉਠਾਇਆ ਅਤੇ ਉਹ ਪੈਸਾ ਪੈਸਾ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਗੁਥਲੀਆਂ ਭਰਨ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋਏ।ਪਰ ਅਸ਼ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦੇਸਭਗਤੀ ਦੇ, ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਬਿਗਲ ਬੱਜਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਗੁਥਲੀਆਂ ਲਹਿਰ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਲੱਗਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਪਲ ਵੀ ਰੁਕ ਕੇ ਸੋਚਿਆ ਨਹੀਂ! ਸਾਂਝੇ ਹਿਤ ਵਾਸਤੇ ਨਿਜੀ ਹਿਤ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਲਹਿਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਣ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਰਤ ਅਤੇ ਦੇਸਭਗਤੀ ਦੇ ਮਾਰਗ ਉੱਤੇ ਤੁਰਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਸੀ।ਯਾਦ ਰਹੇ, ਇਹ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅਜੇ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤੋਂ ਮੁਕੰਮਲ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਥਿਆ।
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਵੱਡੀ ਦੇਣ ਸੋਚ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਾਤ, ਧਰਮ ਜਾਂ ਇਲਾਕੇ ਤੱਕ ਰੱਖਣ ਦੀ ਥਾਂ ਸਿੱਧਾ ਸਭਨਾਂ ਹਿੰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਬੋਧਿਤ ਹੋਣਾ ਸੀ।ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕਾਰਗਰ ਹਥਿਆਰ ਸੀ ਫੁੱਟ ਪਾਉਣਾ, ਵੰਡੋ ਤੇ ਰਾਜ ਕਰੋ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਅਪਣਾਉਣਾ।ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀਆਂ, ਜਾਤਾਂ ਦੀਆਂ, ਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ, ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾਈਆਂ।ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੇ ਸਭ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਭ ਵੰਡੀਆਂ ਭੁਲਾ ਕੇ ਇਕ ਹੋਣ ਦਾ ਰਾਹ ਦਿਖਾਇਆ।
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਈ ‘ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ’ ਬਣਾ ਕੇ ਬੜੀਆਂ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਫ਼ਾਂਸੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਨਰਕੀ ਉਮਰ ਕੈਦਾਂ ਸੁਣਾਉਣ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਘਰਘਾਟ ਕੁਰਕ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਭਾਗੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।ਪਰ ਇਹ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਅਦੁਤੀ ਸਿਦਕ ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਵੀ ਡੋਲਿਆ ਨਹੀਂ।ਫ਼ਾਂਸੀਆਂ, ਗੋਲ਼ੀਆਂ, ਉਮਰ ਕੈਦਾਂ, ਲੰਮੀਆਂ ਕੈਦਾਂ, ਤਸੀਹਿਆਂ, ਕੁਰਕੀਆਂ, ਤੰਗੀਆਂ, ਮੰਦਹਾਲੀਆਂ ਕਾਰਨ ਅਨੇਕ ਗ਼ਦਰੀ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰ ਗਏ ਪਰ ਏਨੀ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਬਚ ਰਹੇ ਜਾਂ ਕੈਦਾਂ ਭੁਗਤ ਕੇ ਛੁਟਦੇ ਰਹੇ, ਅਸਹਿ-ਅਕਹਿ ਜਬਰ ਦੀ ਚੱਕੀ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਯਰਕ ਕੇ ਬੈਠ ਨਹੀਂ ਗਏ ਸਗੋਂ ਪੂਰੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਨਾਲ ਭਵਿੱਖੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਬਣ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸਰਗਰਮ ਸੀਰ ਰਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਟੁੱਟ ਅਤੇ ਅਝੁਕ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਥੋਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਅੰਤਲੇ ਸਾਹਾਂ ਤੱਕ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸੰਗਰਾਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।ਜਿਹੜੇ ਗ਼ਦਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਜੀਵਤ ਰਹੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਕ-ਆਰਥਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਉਸੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹੇ।
ਜਿਥੇ 1857 ਦਾ ਗ਼ਦਰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖੁੱਸੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਪਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸੀ, ਇਹਨਾਂ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਰ ਕੇ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇਸ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੀ।ਲਹਿਰ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖੁੱਸੀ ਹੋਈ ਨਿੱਜੀ ਰਿਆਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਣੀ ਸਗੋਂ ਬੱਸ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਮਵਤਨਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣੀ ਸੀ।1857 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੀ ਮਸਲਵੀਂ ਹਾਰ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਇਹ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਕਿ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕੋਈ ਅੰਗਰੇਜ਼-ਵਿਰੋਧੀ ਲਹਿਰ ਉੱਠ ਸਕੇਗੀ।ਦੇਸਭਗਤਾਂ ਲਈ ਉਸ ਹਾਰ ਨਾਲ ਫ਼ੈਲੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ, ਬੇਦਿਲੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਚ ਭਰੋਸੇ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਪਲਟਣਾ ਅਸੰਭਵ ਵਰਗਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅਤੇ ਅਹਿਮ ਕਾਰਜ ਸੀ।ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨੇ ਇਹ ਕਾਰਜ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਅੰਗੜਾਈ ਲੈ ਕੇ ਉੱਠ ਖਲੋਤੇ।ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਨੇ ਨਿਤਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਣ ਦੇ ਕੇ, ਨਿਰਜਿੰਦਾਂ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਜਾਨ ਧੜਕਾ ਕੇ ਲੜਾਈ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।
ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਦੇਸ ਅਨੇਕ ਸਮਾਜਕ-ਆਰਥਕ ਸੰਕਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਸੰਕਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਰਾਹ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ ਵਿਚ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਵਾਲੀ ਦੇਸਭਗਤੀ, ਲੋਕਭਗਤੀ, ਨਿਸ਼ਕਾਮਤਾ, ਨਿਮਰਤਾ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸੌੜੀਆਂ ਵਲਗਣਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਉੱਠ ਕੇ ਸੋਚਣ-ਦੇਖਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੇਸ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਰਾਹ ਇਹੋ ਹੈ!
ਮਗਰਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੋਲੇ ਦੇ ਸਾਥੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਦੂਜੇ ਪਾੱਸੇ, ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਲਾਮਬੰਦ ਹੋਏ ਦੇਸ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਾਸਤੇ ਮਰ ਮਿਟਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਇਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਕੌਣ ਸਨ? ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ ਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵ ਰਖਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਮਨਦੀਪ ਅਤੇ ਰਣਦੀਪ ਦੀ ਸੰਪਾਦਿਤ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁੱਲਵਾਨ ਹੈ।ਇਸ ਵਿਚ 39 ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੰਖੇਪ ਜੀਵਨੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 83 ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਤਿ-ਸੰਖੇਪ ਜੀਵਨੀਆਂ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੇ ਸੰਪਾਦਨ-ਕਲਾ ਦੀ ਵਧੀਆ ਸੂਝ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਜਿਥੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਪਿਛੇ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਬਚਿਆ ਹੈ, ਉਥੇ ਕੋਈ ਮੁੱਲਵਾਨ ਲਿਖਤ ਜਾਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।ਇਉਂ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਭਨਾਂ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਹੋਰ ਵਡਮੁੱਲੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੀ ਸੂਝ-ਸਿਆਣਪ ਸਦਕਾ 128 ਪੰਨਿਆਂ ਵਿਚ ਏਨਾ ਕੁਝ ਸਮੋਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਪਾਠਕ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਸਰਬੰਗੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਲਈ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲੋਕ-ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਰਕਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਬਰਨਾਲਾ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ।
ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਈ ‘ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਕੇਸ’ ਬਣਾ ਕੇ ਬੜੀਆਂ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ।ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਫ਼ਾਂਸੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਨਰਕੀ ਉਮਰ ਕੈਦਾਂ ਸੁਣਾਉਣ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵਧ ਕੇ ਘਰਘਾਟ ਕੁਰਕ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇ ਭਾਗੀ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ।ਪਰ ਇਹ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਅਦੁਤੀ ਸਿਦਕ ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਵੀ ਡੋਲਿਆ ਨਹੀਂ।ਫ਼ਾਂਸੀਆਂ, ਗੋਲ਼ੀਆਂ, ਉਮਰ ਕੈਦਾਂ, ਲੰਮੀਆਂ ਕੈਦਾਂ, ਤਸੀਹਿਆਂ, ਕੁਰਕੀਆਂ, ਤੰਗੀਆਂ, ਮੰਦਹਾਲੀਆਂ ਕਾਰਨ ਅਨੇਕ ਗ਼ਦਰੀ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰ ਗਏ ਪਰ ਏਨੀ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਬਚ ਰਹੇ ਜਾਂ ਕੈਦਾਂ ਭੁਗਤ ਕੇ ਛੁਟਦੇ ਰਹੇ, ਅਸਹਿ-ਅਕਹਿ ਜਬਰ ਦੀ ਚੱਕੀ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਯਰਕ ਕੇ ਬੈਠ ਨਹੀਂ ਗਏ ਸਗੋਂ ਪੂਰੀ ਚੜ੍ਹਦੀ ਕਲਾ ਨਾਲ ਭਵਿੱਖੀ ਲਹਿਰਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਬਣ ਕੇ ਆਪਣਾ ਸਰਗਰਮ ਸੀਰ ਰਲਾਉਂਦੇ ਰਹੇ।ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਟੁੱਟ ਅਤੇ ਅਝੁਕ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਥੋਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਪਣੇ ਅੰਤਲੇ ਸਾਹਾਂ ਤੱਕ ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਤੱਕ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸੰਗਰਾਮ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ।ਜਿਹੜੇ ਗ਼ਦਰੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਰਾਜਨੀਤਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਜੀਵਤ ਰਹੇ, ਉਹ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਕ-ਆਰਥਿਕ ਆਜ਼ਾਦੀ ਦਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਉਸੇ ਜਜ਼ਬੇ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਰਹੇ।
ਜਿਥੇ 1857 ਦਾ ਗ਼ਦਰ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਖੁੱਸੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਪਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹਾਰੇ ਹੋਏ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀ ਲੜਾਈ ਸੀ, ਇਹਨਾਂ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਆਪਣਾ ਸਭ ਕੁਝ ਵਾਰ ਕੇ ਸਮੁੱਚੇ ਦੇਸ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸੀ।ਲਹਿਰ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖੁੱਸੀ ਹੋਈ ਨਿੱਜੀ ਰਿਆਸਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ਮਿਲਣੀ ਸਗੋਂ ਬੱਸ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਹਮਵਤਨਾਂ ਨੂੰ ਆਜ਼ਾਦੀ ਮਿਲਣੀ ਸੀ।1857 ਦੇ ਗ਼ਦਰ ਦੀ ਮਸਲਵੀਂ ਹਾਰ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਇਹ ਆਸ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਕਿ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕੋਈ ਅੰਗਰੇਜ਼-ਵਿਰੋਧੀ ਲਹਿਰ ਉੱਠ ਸਕੇਗੀ।ਦੇਸਭਗਤਾਂ ਲਈ ਉਸ ਹਾਰ ਨਾਲ ਫ਼ੈਲੀ ਨਿਰਾਸ਼ਾ, ਬੇਦਿਲੀ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਚ ਭਰੋਸੇ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਵਾਲੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਪਲਟਣਾ ਅਸੰਭਵ ਵਰਗਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅਤੇ ਅਹਿਮ ਕਾਰਜ ਸੀ।ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨੇ ਇਹ ਕਾਰਜ ਬਾਖ਼ੂਬੀ ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋਏ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਅੰਗੜਾਈ ਲੈ ਕੇ ਉੱਠ ਖਲੋਤੇ।ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਨੇ ਨਿਤਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਣ ਦੇ ਕੇ, ਨਿਰਜਿੰਦਾਂ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਜਾਨ ਧੜਕਾ ਕੇ ਲੜਾਈ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸਿਰਿਉਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ।
ਅੱਜ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਮਨਾ ਰਹੇ ਹਾਂ, ਦੇਸ ਅਨੇਕ ਸਮਾਜਕ-ਆਰਥਕ ਸੰਕਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇਹਨਾਂ ਸੰਕਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਰਾਹ ਇਹੋ ਹੈ ਕਿ ਦੇਸ ਵਿਚ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਵਾਲੀ ਦੇਸਭਗਤੀ, ਲੋਕਭਗਤੀ, ਨਿਸ਼ਕਾਮਤਾ, ਨਿਮਰਤਾ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਅਤੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸੌੜੀਆਂ ਵਲਗਣਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਉੱਠ ਕੇ ਸੋਚਣ-ਦੇਖਣ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਸੁਰਜੀਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ।ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦੇਸ ਦੇ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਇਕੋ-ਇਕ ਰਾਹ ਇਹੋ ਹੈ!
ਮਗਰਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਅਕਸਰ ਇਹ ਸਵਾਲ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੋਲੇ ਦੇ ਸਾਥੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਦੂਜੇ ਪਾੱਸੇ, ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਕੈਨੇਡਾ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਲਾਮਬੰਦ ਹੋਏ ਦੇਸ ਦੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵਾਸਤੇ ਮਰ ਮਿਟਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਇਹ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਕੌਣ ਸਨ? ਇਸ ਲਈ ਅੱਜ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨੀਆਂ ਨੂੰ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨਾ ਬੜਾ ਮਹੱਤਵ ਰਖਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਮਨਦੀਪ ਅਤੇ ਰਣਦੀਪ ਦੀ ਸੰਪਾਦਿਤ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਕਾਫ਼ੀ ਮੁੱਲਵਾਨ ਹੈ।ਇਸ ਵਿਚ 39 ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸੰਖੇਪ ਜੀਵਨੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ 83 ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਤਿ-ਸੰਖੇਪ ਜੀਵਨੀਆਂ ਵੀ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ।
ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਨੇ ਸੰਪਾਦਨ-ਕਲਾ ਦੀ ਵਧੀਆ ਸੂਝ ਦਿਖਾਉਂਦਿਆਂ ਜਿਥੇ ਵੀ ਕਿਸੇ ਜੀਵਨੀ ਦੇ ਪਿਛੇ ਖਾਲੀ ਥਾਂ ਬਚਿਆ ਹੈ, ਉਥੇ ਕੋਈ ਮੁੱਲਵਾਨ ਲਿਖਤ ਜਾਂ ਕੋਈ ਪ੍ਰਸੰਗਕ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਹੈ।ਇਉਂ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਸਭਨਾਂ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਹੋਰ ਵਡਮੁੱਲੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੀ ਸੂਝ-ਸਿਆਣਪ ਸਦਕਾ 128 ਪੰਨਿਆਂ ਵਿਚ ਏਨਾ ਕੁਝ ਸਮੋਇਆ ਜਾ ਸਕਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਗ਼ਦਰ ਲਹਿਰ ਬਾਰੇ ਕੋਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਪਾਠਕ ਵੀ ਭਰਪੂਰ ਅਤੇ ਸਰਬੰਗੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਲਈ ਸੰਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਲੋਕ-ਹਿਤੈਸ਼ੀ ਸਾਹਿਤ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤਰਕਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਬਰਨਾਲਾ ਵੀ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਾ ਦੇ ਹੱਕਦਾਰ ਹਨ।
ਪੁਸਤਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸੰਪਰਕ:
ਵਰਿੰਦਰ ਦੀਵਾਨਾ, ਸੰਪਰਕ: +91 99880 71233
ਮਨਦੀਪ, ਸੰਪਰਕ: +91 98764 42052
ਵਰਿੰਦਰ ਦੀਵਾਨਾ, ਸੰਪਰਕ: +91 99880 71233
ਮਨਦੀਪ, ਸੰਪਰਕ: +91 98764 42052
Comments
ਕਿਤਾਬਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਸਟੂਡੈਂਟਸ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਅੰਗ ਸੰਗ
- ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ : ਸੰਘਰਸ਼ ਦਾ ਸਫ਼ਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜੀਵਨੀ ਸ਼ਹੀਦ ਭਗਤ ਸਿੰਘ
- ਅਨੁਵਾਦ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਿਆਂ -ਡਾ. ਵਿਨੋਦ ਕੁਮਾਰ
- ਉੱਨੀ ਸੌ ਚੁਰਾਸੀ: ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਤੇ ਲੇਖ ਡਾ. ਹਰਿਭਜਨ ਸਿੰਘ
- ਜਾਗਦੀ ਜ਼ਮੀਰ ਵਾਲੀ ਕਲਮ ਦੀ ਘਾਲਣਾ: ''ਗੁਜਰਾਤ ਫ਼ਾਈਲਾਂ''-ਬੂਟਾ ਸਿੰਘ
- ਔਰਤਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਬੇਬਾਕ ਚਿਤਰਦੀ ਲੇਖਿਕਾ ਸੁਧਾ ਸ਼ਰਮਾਂ
- ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹਰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਸਤੌਜ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ - ਪ੍ਰੋ. ਐੱਚ ਐੱਸ. ਡਿੰਪਲ
- ਧੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰਨਾਵੇਂ
- ਧੀਆਂ ਭੈਣਾਂ - ਵਰਿੰਦਰ ਕੌਰ ਰੰਧਾਵਾ
- ਘੁਮੱਕੜ ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਅਣਗਿਣਤ ਮੁਲਕਾਂ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਦਾ ਸਫ਼ਰਨਾਮਾ
- ਅਜਮੇਰ ਸਿੱਧੂ ਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ –ਸ਼ਾਇਦ ਰੰਮੀ ਮੰਨ ਜਾਏ
- ਚੌਮੁਖੀਆ ਇਬਾਰਤਾਂ : ਇੱਕ ਵਿਲੱਖਣ ਪ੍ਰਾਪਤੀ
- ਦਰਦ ਪੰਜਾਬ ਦਾ
- ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਉੱਗੀ ਨਿੱਘੀ ਕਲਮ: ਇਕਬਾਲ
- ਪੁਸਤਕ: ਉਚੇਰੀ ਸੋਚ ਚੰਗੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ
- ਪੁਸਤਕ: ਸੂਰਜ ਦਾ ਹਲਫੀਆ ਬਿਆਨ
- ਕਰਮਯੋਗੀ ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮੇਰਾ ਪਿੰਡ ਮਾਹਿਲਪੁਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਿੱਛੜ ਗਿਆ ਭਰਾਵੋ ਮੇਲਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਪਹਿਰਾਵਾ (ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਅਧਿਐਨ)
- ਪੁਸਤਕ: ਹਿੰਦੂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ
- ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਕੈਨਵੈਸ ’ਚ ਉੱਭਰੀਆਂ ਬਹੁ ਪਰਤਾਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ:ਮੇਰੇ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅਦਬੀ ਸੱਚ
- ਪੁਸਤਕ: ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਜਾਦੂਗਰ ਐੱਸ ਅਸ਼ੋਕ ਭੌਰਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਨੀ ਮਾਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੰਢੀ ਦੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਰਾਸਤ
- ਪੁਸਤਕ: ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ 'ਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਸ਼ਹਿਰ
- ਲਕੀਰਾਂ ਦੇ ਆਰ ਪਾਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਰਾਹਾਂ ’ਤੇ
- ਡਾ. ਤੇਜਵੰਤ ਸਿੰਘ ਗਿੱਲ ਨਾਲ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ-‘ਸੰਵਾਦ ਦੇ ਪਲ’
- ਪ੍ਰਵਾਸ ਕੇਂਦਰਤ ਨਾਵਲਕਾਰੀ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਵਾਧਾ ਹੈ ਜਤਿੰਦਰ ਹਾਂਸ ਦਾ ਪਲੇਠਾ ਨਾਵਲ ‘ਬੱਸ ਅਜੇ ਏਨਾ ਹੀ’
- ਪੁਸਤਕ: 'ਓਥੇ'
- ਨਿੱਕੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ-ਰੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਕ
- ਪੁਸਤਕ: ਕੌਣ ਵਿਛਾਏ ਬਹਾਰ - ਤਾਰਿਕ ਗੁੱਜਰ
- ਪੁਸਤਕ: ਭੌਰੇ ਦੀਆਂ ਗੁੱਝੀਆਂ ਰਮਜਾਂ
- ਜੁਗਨੀ: ਬਲਰਾਜ ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਵੱਖਰੀ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ
- ਲਾਲ ਝੰਡੇ ਹੇਠਲੇ ਦਲਿਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੀ ਕਹਾਣੀ: ਦਾ ਜਿਪਸੀ ਗਾਡੈਸ
- ਪੁਸਤਕ: ਵਧਾਈਆਂ ਬੇਬੇ ਤੈਨੂੰ
- ਪੁਸਤਕ: ਝਾਂਜਰ ਛਣਕ ਪਈ
- ਪੁਸਤਕ: ਪੰਜਾਬੀ ਬਾਲ ਸਾਹਿਤ (ਸਥਿਤੀ, ਸੇਧਾਂ ਅਤੇ ਮੁਲਾਂਕਣ)
- ਅੱਗ ਦੀ ਲਾਟ: ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਮੀਰ ਰਾਜਿਆਂ ਮਹਾਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰਦੀ ਕਿਤਾਬ - ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਪੱਖੋਕਲਾਂ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗੋਲਡਨ ਗੋਲ’ ਦੀ ਗਾਥਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਗ਼ੁਸਤਾਖ਼ ਹਵਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਔਰਤ ਮੁਕਤੀ ਦਾ ਮਾਰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਮਕਾਲੀ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵਿਤਾ : ਨਾਰੀ ਪਰਿਪੇਖ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਗੂਠਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਅੰਤਰ ਨਾਦ
- ਪ੍ਰਿੰ. ਹਰਭਜਨ ਸਿੰਘ: ਲਾਸਾਨੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ
- ਧਰਤੀ ਸਵਰਗ ਕਿਵੇਂ ਬਣੇ?
- ਮਜ਼ਦੂਰ ਇਤਿਹਾਸ ’ਚ ਔਰਤ ਵੀਰਾਂਗਣਾਂ
- ਲੋਕਪੱਖੀ ਤੇ ਅਗਾਂਹਵਧੂ ਸਾਹਿਤ ਘਰ-ਘਰ ਤੱਕ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਇੱਕ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ: ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਬਾਲ ਅਧਿਕਾਰ
- ਸਕੂਲੀ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਚੋਣਵੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ
- ਪੁਸਤਕ: ਕਸਮ ਨਾਲ... ਝੂਠ ਨ੍ਹੀਂ ਬੋਲਦਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਟੁੱਟਦੇ ਤਾਰੇ ਦੀ ਬਗ਼ਾਵਤ
- ਮੇਰੀ ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਫੇਰੀ: ਵਾਈਟ ਹਾਊਸ ਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ਥਾਹ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ
- ਪੁਸਤਕ ‘ਗਾਥਾ ਗ਼ਦਰੀਆਂ ਦੀ…’: ਕੁਝ ਵਿਚਾਰ
- ਮਨੁੱਖਤਾ ਦਾ ਭਲਾ ਮੰਗਦੀ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਦਿੰਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਆਲ੍ਹਣਾ’
- ਪੁਸਤਕ: ਸੰਗੀਤਾਚਾਰੀਆ: ਭਾਈ ਕਾਨ੍ਹ ਸਿੰਘ ਨਾਭਾ
- ਪੁਸਤਕ: ਮਸਤਾਨੀ
- ਪ੍ਰਦੇਸ ਨੂੰ ਦੇਸ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਲੈਕੇ ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਚੂਹੇ-ਦੌੜ ਤੱਕ ਫੈਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ‘ਬੰਦ ਘਰਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀ’
- ਮਿਹਨਤ ਦਾ ਰੰਗ
- ਪੁਸਤਕ: ਇੱਕ ਗੰਧਾਰੀ ਹੋਰ -ਨਿਰੰਜਣ ਬੋਹਾ
- ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਯਥਾਰਥ ਬੋਧ ਦਾ ਬਿਰਤਾਂਤ: ਖ਼ਾਲੀ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਕਥਾ - ਡਾ. ਮਿਨਾਕਸ਼ੀ ਰਾਠੌਰ
- ਮਨੁੱਖੀ ਮਨ ਦੇ ਸੁਪਨਿਆਂ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਕਹਾਣੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ‘ਸੁਪਨੇ ਸੱਚ ਹੋਣਗੇ’- ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਪੁਸਤਕ ਸਮੀਖਿਆ: "ਕਸਤੂਰੀ"
- ਵਿੱਦਿਆ ਤੇ ਵਿਦਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪ੍ਰਤੀ ਫਿਕਰਮੰਦ ਹਰ ਸ਼ਖ਼ਸ ਦੇ ਪੜ੍ਹਣਯੋਗ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ -ਗੁਰਮੀਤ ਸੁਖਪੁਰਾ
- ਕਿਰਤੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ : ਸੰਤ ਰਾਮ ਉਦਾਸੀ
- ਚੁੱਪ ਵਿੱਚੋਂ ਬੋਲਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਚੁੱਪ ਨਦੀ ਤੇ ਮੈਂ’
- ਗੁੰਬਦ: ਜਸਬੀਰ ਕਾਲਰਵੀ ਦੇ ਅੰਤਰਮਨ ਦੀ ਰਮਜ਼ ਦੀ ਕਵਿਤਾ -ਸੁਰਜੀਤ
- ਪੰਜਾਬੀ ਵਾਰਤਕ ਦਾ ਉੱਚਾ ਬੁਰਜ ਸਰਵਣ ਸਿੰਘ
- ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਅੱਖ ਦਾ ਖ਼ਾਬ
- ਵੱਖਰੇ ਖ਼ਿਆਲ ਤੇ ਵੱਖਰੀ ਸੋਚ ਦਾ ਨਾਵਲ ‘ਚੰਦਰਯਾਨ-ਤਿਸ਼ਕਿਨ’ - ਬਲਜਿੰਦਰ ਸੰਘਾ
- ਹਿਟਲਰ ਦੀ ਵਾਪਸੀ { Timur Vermes ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਵਲ He’s back} -ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- ਕਿੱਸਾਕਾਵਿ `ਚ ਵਿੱਲਖਣ ਛਾਪ: ਕਿੱਸਾ ਬਾਗ਼ੀ ਸੁਭਾਸ਼ (ਕਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਪਾਰਸ) -ਅਵਤਾਰ ਸਿੰਘ ਬਿਲਿੰਗ
- ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਵਾਦਤ ਨਾਵਲ ‘ਦਾ ਵਿੰਚੀ ਕੋਡ’ - ਤਨਵੀਰ ਕੰਗ
- 'ਸੜਦੇ ਸਾਜ਼ ਦੀ ਸਰਗਮ' ਅਨੂਠੀ ਤੇ ਅਦੁੱਤੀ ਵਾਰਤਕ -ਵਰਿਆਮ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
- ਪਰਮਜੀਤ ਸਿੰਘ ਕੱਟੂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ : ਵਿਦਰੋਹੀ ਕਾਵਿ (ਪਾਸ਼, ਉਦਾਸੀ, ਮੁਕਤੀਬੋਧ ਅਤੇ ਨੇਰੂਦਾ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ’ਚ) -ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਾਲ ਸਿੰਘ ਬਰਾੜ
- ਬੇਹਤਰੀਨ ਨਾਵਲ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿੱਚ : The Shadow of the Wind
- ਮੌਲਿਕ ਕਾਵਿ-ਮੁਹਾਵਰੇ ਦਾ ਸਿਰਜਕ : ਜਗਤਾਰ ਸਾਲਮ
- ਨਾਵਲ ‘ਅਣਪਛਾਤੇ ਰਾਹਾਂ ਦੇ ਪਾਂਧੀ’ ’ਤੇ ਇੱਕ ਪੇਤਲੀ ਜੇਹੀ ਝਾਤ